O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va iqlim o‘zgarishi milliy qo‘mitasi

Maʼlumki, so‘nggi yillarda chiqindilarni boshqarish sohasiga davlatimiz rahbari tashabbusi bilan zamonaviy yondashuvlar olib kirilib, tarmoq ikkilamchi xom-ashyo manbaiga aylandi. Masalan, sohaga oxirgi 3 yilda 2 trl so‘mdan ziyod mablag‘ yo‘naltirildi. Chiqindi korxonalari moddiy-texnik taʼminotini yaxshilash uchun ularga 1200 ta yangi zamonaviy texnika olib berildi (jami texnikalar soni 4 mingdan oshdi). Natijada mahallalarda 500 ga yaqin chiqindi yig‘ish maydonchasi yangidan qurilib, 3,5 ming tasining ahvoli yaxshilandi, 25,5 mingta konteyner o‘rnatildi. 185 ta maishiy chiqindi poligonidan 29 tasi rekulьtivatsiya qilindi (81 gektar yer tabiatga qaytarildi, atmosferaga 30 ming kub metr zararli modda chiqishi oldi olindi).

Shuningdek, soha xususiy sektorga ochib berilib, qulay investitsiya va biznes muhiti yaratildi. Xususan, sanitar-tozalash hamda chiqindini qayta ishlash korxonalari uchun foyda solig‘i va ijtimoiy soliq stavkalari 1 foiz etib belgilandi. Chetdan olib kelinadigan texnika va uskunalar import bojidan ozod qilindi. Natijada 200 ga yaqin sanitar-tozalash va 290 ta chiqindini qayta ishlash korxonalari ochildi. Chiqindilarni qayta ishlash “nol”dan ko‘tarilib, 3-4 yilda ularni qayta ishlash darajasi 5,2 foizga yetkazildi. Chiqindini yoqish orqali energiya ishlab chiqarish bo‘yicha investorlarga qulay sharoit yaratib berildi. Xitoylik yirik kompaniyalar ishtirokida chiqindidan elektr ishlab chiqaradigan 1,3 milliard dollarlik 6 ta zavod qurilmoqda. Buning natijasida poytaxt va 6 ta hududda hosil bo‘ladigan yillik 3,6 million tonna chiqindi yoqilib, 1,6 milliard kVt elektr energiyasi ishlab chiqaradi.

Shu bilan birga, АQShning "Sayar" kompaniyasi bilan Toshkent shahrida tibbiyot chiqindisini yoqib, issiqlik energiyasi oladigan 2 ta zavod qurilib, ishga tushdi. Kelgusida Samarqandda 2 ta, qolgan hududlarda 1 tadan shunday zavod bo‘ladi va yiliga 90 ming tonna tibbiyot chiqindisi qayta ishlanadi.

Bundan tashqari, sohada xizmat sifatini nazorat qilish hamda to‘lov intizomini yaxshilash uchun “billing” tizimi ishga tushirilib, qarzdorliklarni undirish elektr taʼminotiga bog‘lab qo‘yildi.

Taqdimot davomida sohaga oid qilinadigan ishlar ko‘p ekanligi, kelgusida maishiy chiqindini qayta ishlash 10 foizga yetkazilsa, qog‘oz, plastik, rezina, shisha, tekstilь kabi ikkilamchi xom ashyodan 1 trillion so‘mlik mahsulot olish mumkinligi qayd etildi.

Taqdimotda Ekologiya vaziri Аziz Аbduhakimov hamda vazirlik huzuridagi Chiqindilarni boshqarish va sirkulyar iqtisodiyotni rivojlantirish agentligi rahbari Sharifbek Hasanov sohaga doir ishlab chiqilgan 2025–2030-yillarga mo‘ljallangan dasturda nazarda tutilgan chora-tadbirlar to‘g‘risida axborot berishdi.

Taʼkidlash joizki, davlat rahbari tomonidan imzolab berilgan 10 ga yaqin hujjat tufayli maishiy chiqindi xizmati sifati yaxshilanib, chora-tadbirlar bosqichma-bosqich o‘z samarasini bermoqda. O‘tgan davr mobaynida 461 mlrd so‘mlik 411 ta maxsus texnika xarid qilinib, qulay lizing shartlari asosida sanitar korxonalarga yetkazib berilishi hisobiga qo‘shimcha 4 mlndan ortiq aholi xizmatlar bilan qamrab olindi.

Аziz Аbduhakimov “Nol chiqindi” tamoyilini joriy qilish bo‘yicha maishiy chiqindilarni yoqish hisobiga energiya resurslari ishlab chiqaruvchi 6 ta zavodni qurish ishlari boshlangani haqida aytib o‘tdi. Xitoylik hamkorlar bilan qo‘shimcha 5 ta hudud, yaʼni Jizzax, Sirdaryo, Surxondaryo, Buxoro va Navoiyda ham ushbu loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha muzokaralar olib borilayotgani bildirildi.

Qolaversa, ekosanoat zonalari va qurilish chiqindi poligonlari hududidan auktsion orqali tadbirkorlarga ijaraga yer ajratib, qurilish chiqindilarini qayta ishlash hisobiga 15 turdagi mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yildi. АQShning “Sayar” kompaniyasi bilan yiliga 96 ming tibbiyot chiqindisini yoqish hisobiga 320 GVtsoat/yil issiqlik energiyasi ishlab chiqarish bo‘yicha 115 mln dollarlik loyihaga ko‘ra, dastlab Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi va Toshkent tibbiyot akademiyasida poytaxt tibbiyot muassasalarida yiliga hosil bo‘ladigan 6 ming tonna chiqindini yoqish orqali 20 GVtsoat/yil issiqlik energiyasi ishlab chiqarish tizimi joriy etildi. Hozirda Buxoro hamda Samarqand viloyati shoshilinch tibbiy yordam shifoxonalarida qurilish ishlari amalga oshirilmoqda. Ikkinchi bosqichda esa 2026 – 2030 yillarda qolgan hududlarida yiliga 90 ming tonna chiqindini yoqish hisobiga 300 GVtsoat/yil issiqlik energiyasi ishlab chiqariladi.

Maʼlumki, korxonalarga ishlab chiqargan mahsulotidan hosil bo‘ladigan chiqindini qayta ishlash va utilizatsiya qilish majburiyati belgilangan. Bizda ushbu majburiyat yo‘qligi ekologik holatni yomonlashtirmoqda hamda davlat byudjetiga qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqarmoqda. Xalqaro konventsiya va bitimlarga asosan bizda ham ushbu tizimni joriy etishni taqazo qilmoqda. Shu nuqtai nazardan vazir ayrim mahsulotlarni (batareyka va akkumulyatorlar, ishlatilgan texnik va oziq ovqat moylar, shina va pokrыshkalar, transport vositalari, qadoq hamda shisha) qayta ishlash uchun yuqori texnologiya talab etilishi va rentabelligi pastligi sababli ushbu soha ortda qolayotganiga eʼtibor qaratdi.

Masalan, yiliga 144 ming tonna elektron chiqindilar (30-35 ming tonnasi turli akkumulyator va batareyalar) hosil bo‘ladi. Elektromobillar ortishi hisobiga 2035 yilga borib elektron chiqindilar 10 ming tonnaga ko‘payishi kutilmoqda. Plastik chiqindilar 1,8 mln tonnani, shisha chiqindilari 647 ming tonnani, ishlatilgan texnik moylar 250 ming tonnani, rezina tarkibli chiqindilar esa 217 ming tonnani tashkil etmoqda.

Shu bois dastlabki bosqichda 6 turdagi, yaʼni batareyka va akkumulyatorlar, ishlatilgan texnik va oziq-ovqat moylari, shina va pokrishkalar, transport vositalari, qadoq hamda shisha mahsulotlari uchun utilizatsiya yig‘imi joriy etiladi. Bu borada Chiqindilarni boshqarish va sirkulyar iqtisodiyotni rivojlantirish agentligi huzurida jamoatchilik vakillari ishtirokida maxsus jamg‘arma tashkil etilib, chiqindini qayta ishlagan korxonaga jamg‘armadan “yashil subsidiya” ajratiladi. Natijada sohaning investitsion jozibadorligi oshib, sog‘lom raqobat muhiti shakllanadi va yalpi ichki mahsulot 12,7 mlrd dollarga oshadi.

Аyni paytda 75 ta, umumiy maydoni 9,5 ming gektar sanoat chiqindi poligonlarida 3,3 mlrd tonna chiqindi to‘planib qolgan. Ushbu chiqindilarning asosiy qismi tog‘-kon hamda kimyo sanoati korxonalari hissasiga to‘g‘ri keladi. Endilikda sanoat korxonalarining maxsus texnikalarida yillar davomida foydalanib bo‘lingan 100 ming tonnadan ortiq avtomobilь shinalari umumiy qiymati 40 mln dollarlik loyiha asosida qayta ishlanib, kauchuk kukuni, po‘lat sim, rezina granulalari, tekstil tolasi va piroliz mahsulotlari ishlab chiqariladi hamda iqtisodiyotga qayta yo‘naltiriladi.

Taqdimotda yashirin iqtisodiyotni bartaraf qilish maqsadida poligonlar hududidan saralash ishlarini tashkil etish uchun yetarli bo‘lgan yer maydonlarini ijaraga berish taklifi ham berildi. Unga ko‘ra endilikda sanitariya talablariga mos yengil konstruktsiyali yashash sharoitini yaratish orqali lo‘li millatiga mansub 7 ming nafar kam sonli aholi rasmiy ish bilan band qilinadi va 600 mlrd so‘m yashirin daromad legallashtiriladi.

Plastik ifloslanishga qarshi hosil bo‘layotgan 1,8 mln tonna plastik chiqindini yig‘ish bo‘yicha Toshkent va Samarqand shaharlarida 500 ta fandomat o‘rnatish bo‘yicha loyiha amalga oshiriladi. Bunda Norvegiyaning "Tomra" kompaniyasi tomonidan Toshkent shahrining aholi gavjum joylarida tajriba tariqasida 2 ta fandomat o‘rnatildi.

Shu bilan birga, endilikda aholi xonadonlarining maxsus o‘ralaridagi chiqindilar, oziq-ovqat va organik chiqindilar, barglar, oqova suv cho‘kindisi va boshqa turdagi organik chiqindilar, umumiy ovqatlanish shoxobchalari, bozorlar, chorvachilik xo‘jaliklari va kommunal korxonalarida hosil bo‘ladigan chiqindilarni kompostlash orqali biogaz va organik o‘g‘itlar ishlab chiqarish loyihalari amalga oshiriladi. Bunda har bir hududning geografik va demografik joylashuvidan kelib chiqib ushbu chiqindilarni kompost qilish maydonchalari tashkil etiladi. Tayyorlangan xomashyo maxsus germetik reaktorlarga joylanadi, bu yerda optimal harorat (35–55°C) va kislorodsiz muhit taʼminlanadi. Natijada mikroorganizmlar organik moddalarni parchalab, metan (CH₄) va karbonat angidrid (CO₂) ishlab chiqariladi. Uni ichki ehtiyojlar yoki energetika tarmog‘iga sotish uchun elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish, issiqxonalarda muqobil energiya sifatida foydalanish hamda qo‘shimcha tozalashdan so‘ng gaz taʼminoti tarmog‘iga uzatishda ham ishlatish mumkin.

Ushbu tajriba dastlab Toshkent viloyatida Yaponiyaning “Le One” kompaniyasi bilan yiliga ming tonna chiqindidan 76 ming kub metr biogaz olishga mo‘ljallangan loyiha tarzida amalga oshirilishi hamda kelgusida respublikaning barcha hududlarida joriy etilishi belgilandi.

“Toza Makon billing” tizimi aholiga to‘lovlarni amalga oshirishda qulaylik yaratish maqsadida “Paynet”, “Payme”, “Upay”, “Click”, “Munis”, “Uzum” elektron to‘lov tizimlari bilan integratsiya qilinib, to‘lovlar onlayn tarzda to‘g‘ridan-to‘g‘ri abonentlarning shaxsiy hisob varaqlarida aks ettirish imkoniyati yaratildi. Tizimga Ichki ishlar vazirligi, Аdliya vazirligi, Bojxona va chegara organlari, “Elektron hukumat” dasturi, kadastr, pasport-viza va “Hududiy elektr tarmoqlari” АJ integratsiya qilingan, 3,4 mingta chiqindi maydonchalarining kadastr maʼlumotlari kiritilgan va barcha yuridik shaxslar uchun tizimdan foydalanish imkoniyati yaratilgan. Natijada faqatgina GPS uskunalari o‘rnatilgan maxsus texnikalar tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar uchungina to‘lov hisoblash tizimi yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, 185 ta maishiy chiqindi poligonidan 41 tasi (1083 gektar) tartibga keltirildi, 29 tasi rekulьtivatsiya qilinib, 81 gektar yer tabiatga qaytarildi.

Taqdimot yakunida aholida ekologik madaniyatni bog‘cha va maktabdan boshlab shakllantirish muhimligi ham taʼkidlanib, bu boradagi ishlar belgilab berildi.