Amir Temur o‘gitlari bizning davrimizda ham dolzarb
2025-04-01 16:35:00 / Yangiliklar
Yana bir beqiyos manba borki, unda bobomizning ko‘p yaxshi sifatlari bilan tanishamiz. «Temur tuzuklari» asari bu ulug‘ insonning ichki olamini, dunyoqarashini, hayotdan olgan saboqlarini qanday talqin etganini, muhim qaror va xulosalarga kelishdan oldin u yoki bu muammoning eng to‘g‘ri yechimiga olib boruvchi omillarni to‘g‘ri belgilash qobiliyatini yaqqol namoyon etadi.
Misol uchun, Sohibqiron “Temur tuzuklari” asarida quyidagi fikrlarni bildirgan: “Oltinchi (tuzukim) – adolat va insof bilan Tangrimning yaratgan bandalarini o‘zimdan rozi qildim. Gunohkorga ham, begunohga ham rahm-shafqat bilan, haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim. Xayr-ehson ishlarim bilan odamlarning ko‘nglidan joy oldim. Siyosat va insof bilan sipohlarimni, raiyatni umid va qo‘rqinch orasida tutib turdim. Fuqaro va qo‘l ostimdagilarga rahmdillik qildim, askarlarimga in’omlar ulashdim.”
Yoshlar ushbu jumlalarni mehr bilan o‘qib, mazmunini qalbiga jo qilsa adolat uchun kurashuvchi, unga rioya qiluvchiga aylanishi shubhasizdir. Har qanday masala adolat va insof bilan hal etilsa xalq albatta rozi bo‘ladi.
Amir Temur o‘z tuzuklarida shunday deydi: “Sakkizinchi (tuzukim) – azmu jazm bilan ish tutdim. Biror ishni bajarishni o‘ylasam, butun zehnim, vujudim bilan berildim, bitirmagunimcha undan qo‘limni tortmadim. Har neki desam, unga o‘zim amal qildim.”
Uning tirishqoqligi va harakatchanligiga quyidagi voqea sabab bo‘lgan ekan: “Amir Temur yigirma uch yoshlarida qamoqqa tushib qolgani-da, qutulib ketishdan umidini uzib, dunyodan ko‘ngli sovidi. Ittifoqo, shu palla darchadan tashqariga chiqmoqchi bo‘lib devorda o‘rmalab ketayotgan chumoliga ko‘zi tushdi va kuzata boshladi. Chumoli darchaga yetay deganda pastga yumalab tushib ketdi. U hech narsa bo‘lmaganday yana yuqoriga intildi. Yana qulab tushdi... Bu hol ko‘p takrorlandi, ammo chumoli o‘rmalayverdi, o‘rmalayverdi, tinmadi, oxiri darchadan tashqariga chiqib ketishga erishdi!” Demak yoshlarimiz qanday qiyinchilik va sinovlardan qo‘rqmay irodali, tirishqoq bo‘lishlari kerak.
“Lashkarimni atrofimga birlashtirmoq uchun ba’zilariga muruvvat, mehribonlik qildim; boshqalari bilan kelishishga intildim, yana bir guruhini esa molu dunyo bilan o‘zimga qaratib olmoqchi bo‘ldim. Yaxshi so‘z, ahdu paymon va va’dalar bilan qolganlarining ko‘ngliga tasalli berdim,” - degan Amir Temur bobomiz. Agar Ichki ishlar organlari faoliyatiga bog‘laydigan bo‘lsak, jamoani birligini saqlash uchun yoshlarga qonun doirasida muruvvat zarurligini unutmaslik, ayniqsa, fuqarolar bilanт muloqotda shirinso‘z, kamtar bo‘lishni Sohibqirondan o‘rgansa arziydi.
Temurning jangchilari “issiqqa ham, sovuqqa ham, tashnalikka ham bardosh bera olishar va bu borada biron-bir o‘zga millat ularga teng kela olmas edi.” Shuning ular borlikka va yo‘qlikka ham sabr qilishgan. Yoki biror narsadan tanqislik bo‘lsa, bu masalani ustamonlik bilan hal etishgan. Masalan, 1391 yili To‘xtamishga qarshi yurishda ikki yuz ming kishilik lashkar ozuqa tanqisligiga uchraydi. Bunday og‘ir ahvol yana necha kun davom etishi ham noma’lum edi. Shunda Amir Temur oqilona yo‘l bilan ovqat tanqisligi muammosini yechadi. U butun askarlari bilan cho‘lni halqa qilib o‘rashni buyuradi. Avvaliga diametri bir necha o‘nlab kilometrga yetadigan ulkan halqa hosil bo‘ladi. So‘ngra halqa torayib, kichrayishi natijasida askarlar ikiinchi halqa hosil qiladi. Halqa ichida qolgan tirik jonivorlarning soni shu qadar ko‘p ediki, muallifning aytishicha, askarlar uni saralab, faqat semizlarini qoldirib, ozg‘inlarini qo‘yib yuboradi. Ov natijasida bir necha oylik ovqat jamg‘ariladi. 9 oy davom etgan bu yurishda lashkar o‘zini-o‘zi ovqat bilan ta’minlaydi.
Yoshlar Temur bobomiz jangchilaridek, yozning jaziramasidagi suvga tashnalikka, qishning ayoziga sabr-qanoat qilish, oldida turgan har qanday masalani ustamonlik bilan hal etish talab etiladi.
Amir Temurning mahoraba san’atida kamtarlik, o‘z kuchini ko‘z-ko‘z qilmaslik ustuvor bo‘lgan. Uning bu harakati g‘animda beparvolik holati keltirib chiqargan. Bundan Sohibqiron ustamonlik bilan foydalana olgan.
Temurbek oliyhimmat, oqil, mard, tadbirkor, sezgir, jur’atli, sabotli, shijoatli, jasur, bahodir, dovyurak kishilarni doimo ardoklagan va xush ko‘rgan. Shunday xarakterga ega bo‘lgan shaxslarni tarbiyalash hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Amir Temurdagi yana bir xislat hech qachon qiyin sharoitda o‘zini yo‘qotmagan va har qanday og‘ir vaziyatdan to‘g‘ri tadbir orqali chiqib keta olgan. Axir bejiz Temur tuzuklarida: “Men yana tajribamda ko‘rdimki, g‘anim lashkarini yengish qo‘shinning ko‘pligi bilan emas, mag‘lub bo‘lish esa sipohning kamligidan bo‘lmaydi. Balki g‘olib bo‘lmoqlik (Tangrining) madadi va bandasining tadbiri bilandir.” Haqiqan Amir Temur tadbirdan ko‘p marta foydalangan. Dushman bilan bo‘lgan janglarning birida raqib orqa tomoniga o‘tib zarba berish kutiladi. Biroq Amir Temur kam sonli askari bilan dushmanga juda yaqin borib qolganini anglaydi va askarlariga otdan tushib dam olishni buyuradi. Bunday holatni ko‘rgan g‘anim ularni o‘zimizdan deb o‘ylaydi. Dushman harakatga kelganda orqasidan borib taslim etadi.
Amir Temirning yana bir fazilati ustozlarni hurmat qilishi va ulardan maslahat olishidir. Chunki ustozlarni hurmat qilish azal-azaldan bizlarga meros bo‘lib kelgan tushunchadir. Sohibqiron ustoz hurmati, ustoz xizmatiga katta e’tibor bergan. O‘z navbatida ustozlardan foydali maslahatlar olgan. Mir Sayyid Baraka Amir Temurning pirlari ichida eng mashhuri. U har doim: janglarda ham, mashvaratlarda ham, bazmu bayramlarda ham Amir Temurning yonida bo‘lgan. Unga har bir ishning shariyatga muvofiq yoki nomuvofiqligi haqida aytib turgan. Amir Temurning har bir ishida duolar qilib, unga zafar tilagan. Amir Temurning qo‘shinlari To‘xtamishxon bilan Turkiston atrofida bo‘lgan jangda yengila boshlagan paytda ustozi Sayid Baraka ma’naviy, ruhiy yordamga keldi. Sayid Baraka otdan tushib, bir siqim tuproqni yerdan olib dushman tomonga sepib, “yog‘i qochdi” deb baqira boshladi. Unga Amir Temurning barcha askarlari qo‘shilib baland ovoz baqirishib, dushmanga hujumga o‘tishdi va ularni shu tariqa yengishdi.
Amir Temur dushmanni tor-mor etishda qo‘shinning soniga emas, balki jang qilish uslublariga alohida e’tibor bergan. Kam sonli qo‘shin bilan dushmanning yirik sonli qo‘shinini yenga olgan. Masalan, 1360 yillarning boshida Temur o‘zining hali uncha katta bo‘lmagan qo‘shini bilan mo‘g‘ullarning ko‘p sonli lashkarini mag‘lub etgan. “Jetilar Temurni tor-mor etish uchun uning qo‘shiniga qaraganda bir necha marta kattaroq lashkar jo‘natishibdi. Ana shunda Amir Temur dushmanning ort tomoniga abjir yigitlardan bir qismini yuboribdi va ularga barcha tepaliklarda gulxanlar yoqishni buyuribdi. Jetilar, bizni qurshab olishibdi, degan xayolga borib, qocha boshlabdi. Shundan so‘ng Amir Temur ikki yuz chog‘li suvoriylari bilan o‘zining ona yurti – Qashqadaryo sari ot suribdi. Otlarning biqiniga esa u barglari to‘kilmagan shoxlarni bog‘lashni buyurgan ekan. Osmoni falakka ko‘tarilgan chang-to‘zon dushmanga juda katta lashkar bostirib kelayotgandek bo‘lib ko‘rinibdi. Shunday so‘ng jetilar tum-taraqay bo‘lib qochishibdi.”
Amir Temur alohida jasorat namunalarini ko‘rsatganlarga tarxon unvoni bergan. Tarxonlik imtiyoziga ega bo‘lgan kishi har qanday soliq va majburiyatlardan ozod qilingan, ulug‘ xon huzurida bo‘lish huquqidan ham foydalangan. Undan tashqari, Tarxonlik jinoyat qilib qo‘yganda ham, bunday jinoyat 9 marta sodir bo‘lguncha javobgarlikka tortilmagan.
Amir Temurning askarlari o‘ta mergan bo‘lishgan. Merganlikning siri shikorga qiziqish va shu orqali mahoratini, chidamligi oshirish bo‘lgan, jangda olgan jarohatlarini esa pashsha chaqqandek qarashgan. Ularni nigohlari nihoyatda o‘tkir bo‘lgan. Shuningdek Amir Temur qo‘shinning jangovor ruhiga, intizomiga, saflarining tekisligiga va mukammal qurollanganliklariga alohida e’tibor bilan qaragan. Jang oldidan bo‘lajak qiyinchiliklar haqida ochiq – oydin gapirgan, mard, jasur, botir bo‘lishlariga ilhomlantirgan. Oddiy navkar nizomni qat’iy bajarishga majbur bo‘lib, dovyurak, adolatli bo‘lishlarini talab etgan, ayniqsa harbiy yurish vaqtida intizomga qattiq rioya qilingan. Kutilgan xavf ro‘y bermasdan oldin uni oldini olish choralarini ko‘rgan.
Sharafuddin Ali Yazdiyning qayd etishicha, Amir Temurning xarakterli xususiyatlardan biri – mamlakat fuqarolariga g‘amxo‘rligi edi. Uning qoidasi “rosti-drusti” edi. Haqiqat – sihat salomatlik, haqiqat – tartib, haqiqat – adolat demakdir deb tushuntiradi, u.
Sharafiddin Ali Yazdiy: “Sohibqironning himmati ul erdikim, yo‘llar aning ayyomi davlatida emin bo‘lg‘ay va xudo bandalari har sorikim borsalar, alarg‘a tashvish va taraddud bo‘lmag‘ay, farog‘at bila borib kelg‘aylar. Munga ko‘b sa’y qilur erdi...”
Muxtasar aytganda, Amir Temur askarlarini dovyurak bo‘lishga, yumshoq muomalali va adolatli bo‘lishga, bechoralarga xayru ehson ko‘rsatish, boshga og‘ir kunlar tushganda yordam qo‘lini cho‘zishga undagan. Sohibqiron qaltis vaziyatlarda hech qachon o‘zini yo‘qotmagan, eng og‘ir holatdan tadbirkor bilan chiqib ketganligini yuqorida guvohi bo‘ldik. Uning bu fazilatlari yoshlarga o‘rnakdir.
Xurramova G.I.
O‘zbekiston Respublikasi IIV 2-son Toshkent Akademik litsey o‘qituvchisi