Umumiy mol-mulkni bo‘lish er va xotinning da’vosi bo‘yicha nikoh davomida, nikohdan ajratish haqidagi ishni ko‘rish bilan bir vaqtda, shuningdek nikoh bekor bo‘lgandan keyin ham amalga oshirilishi mumkin.

Er-xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lish haqidagi da’vo bilan sudga er va xotindan tashqari, ulardan birining umumiy mol-mulkdagi ulushiga undiruvni qaratish zarurati tug‘ilgan holatlarda kreditor ham murojaat qilishga haqli.

Muomalaga layoqatsiz er yoki xotinning manfaatida umumiy mol-mulkni bo‘lish to‘g‘risidagi da’vo arizasini uning vasiysi berishi mumkin.

Vafot etgan er yoki xotinning umumiy mol-mulkdagi ulushini aniqlash va bo‘lish haqidagi da’vo arizasi bilan uning merosxo‘rlari murojaat qilishga haqli.

Mazkur toifadagi ishlar bo‘yicha da’vo arizalari sudlovga tegishlilikning umumiy qoidalariga ko‘ra, javobgar doimiy yashab turgan yoki doimiy mashg‘ul bo‘lgan joydagi sudga beriladi.

Sud tartibida taraflar yoki biror-bir asosga ko‘ra uchinchi shaxslarning (masalan, ijara, mulkdan tekin foydalanish, omonat saqlash va shu kabi shartnomalar bo‘yicha) egaligida yoki foydalanishida bo‘lgan mol-mulk bo‘linishini inobatga olib, sudlar da’vo arizasini qabul qilish va ishni sud muhokamasiga tayyorlashda mol-mulklar haqida tegishli ma’lumotlarni aniqlab olishlari zarur.

Bu toifadagi ishlarni sud muhokamasiga tayyorlashda, sud taraflarning arizasi yoki o‘z tashabbusiga ko‘ra, da’voni ta’minlash choralarini ko‘rishi lozim.

Da’voni ta’minlash choralarining saqlanish muddati va ularni bekor qilish masalalari talablari asosida tartibga solinadi.

Er va xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lishga oid nizolarni to‘g‘ri hal qilish uchun sudlar, birinchi navbatda, ularning egaligida va foydalanishida bo‘lgan mol-mulkning qaysi biri qonunga ko‘ra er-xotinning birgalikdagi umumiy mulki va qaysi biri har birining o‘z mulki ekanligini aniqlashlari zarur.

Mol-mulkni umumiy birgalikdagi mulk deb topish masalasini hal qilishda mol-mulk er yoki xotindan qaysi birining nomiga rasmiylashtirilganligi yoxud pul mablag‘lari qaysi biri tomonidan kiritilganligi ahamiyat kasb etmaydi.

Er va xotinning yozma kelishuvi asosida aliment majburiyatlarini bajarish yuzasidan ulardan birining nomiga olingan mol-mulk er-xotinning umumiy birgalikdagi mulki hisoblanmaydi.

Er va xotinning nikohga qadar o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulki, ulardan har birining nikoh davomida bepul olgan mol-mulki, shuningdek nikoh davomida umumiy mablag‘lari hisobiga olingan er va xotinning shaxsiy foydalanishdagi buyumlari har birining o‘z mulki hisoblanadi va bo‘linmaydi. Nikoh davomida umumiy mablag‘lari hisobiga olingan qimmatbaho buyumlar va zeb-ziynatlar bundan mustasno.

Nikoh davrida er yoki xotindan har biriga tegishli bo‘lgan mol-mulkning qiymati ancha oshgan bo‘lsa, ushbu mol-mulk manfaatdor er yoki xotinning talabi bo‘yicha sud tomonidan birgalikdagi mulk deb topilishi mumkin. Bunday talabni hal etishda mol-mulkning qiymati qanday mablag‘lar, ya’ni umumiy mol-mulk, er-xotindan har birining mol-mulki yoxud er va xotindan birining mehnati hisobiga ancha oshganligi, shuningdek mol-mulkning nikohga qadar va nikoh davrida mablag‘ qo‘shilgandan keyingi holati aniqlanishi lozim.

Er-xotinning umumiy mol-mulkini bo‘lish haqidagi masalani hal qilishda, basharti ularning o‘rtasida nikoh shartnomasi tuzilmagan bo‘lsa, sudlar Oila kodeksida nazarda tutilgan normalarga rioya etishlari lozim.

Er va xotin o‘rtasida notarial tartibda tasdiqlangan nikoh shartnomasi mavjud bo‘lgan hollarda mol-mulk nikoh shartnomasida nazarda tutilgan shartlar asosida bo‘linadi.

Da’vo muddati faqat tarafning birinchi instansiya sudi hal qiluv qarori qabul qilish uchun alohida xonaga (maslahatxonaga) kirguniga qadar bergan arizasiga asosan qo‘llaniladi. Sud da’vo muddatini o‘z tashabbusi bilan qo‘llashga haqli emas.

Umumiy mol-mulkni bo‘lishda, Oila kodeksining 28-moddasida asosan er yoki xotindan biri tomonidan er yoki xotinning erkiga zid ravishda va oila manfaatiga mos bo‘lmagan tarzda sarflangan mol-mulk yoxud uning qiymati hisobga olinadi.

Agar er yoki xotin umumiy mol-mulkni yashirgan, unga zarar yetkazgan yoki yo‘q qilgan bo‘lsa, sud oila va fuqarolik huquqining umumiy tamoyillari (huquq o‘xshashligi), shuningdek halollik va adolat tamoyillaridan kelib chiqib, mol-mulkni bo‘lishda ushbu mol-mulkni yoki uning qiymatini hisobga olishi mumkin.

Er-xotindan biriga mol-mulkni asl holida berish masalasini hal etishda sud mol-mulkning xususiyati va nima uchun mo‘ljallanganligi, uni sotib olish shartlari va boshqa e’tiborga molik holatlarni inobatga olishi lozim.

Bo‘linishi lozim bo‘lgan mol-mulk qiymati ish ko‘rilgan vaqtdagi bozor narxlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Turar joy yoki boshqa ko‘chmas mulkning qiymati nizoli obyekt turgan joydagi narxdan kelib chiqqan holda belgilanadi.

Er va xotinning umumiy mol-mulki qiymati yuzasidan nizo bo‘lganda tegishli ekspertiza tayinlanishi mumkin.

Umumiy mol-mulkni bo‘lishda sud er va xotinning har biriga qaysi mol-mulk berilishini belgilaydi.

Er va xotinning birgalikdagi umumiy mulkida ikki yoki undan ortiq turar joy mavjud bo‘lsa (uy, kvartira) sud er va xotindan qay birining egaligiga u yoki bu turar joy o‘tishini belgilashi lozim.

Taraflardan biriga uning mol-mulkdagi ulushidan ortiq qiymatga ega bo‘lgan mol-mulk berilgan hollarda sud boshqa tarafga pul kompensatsiyasi to‘lashni belgilaydi.

Sud hujjatining xulosa qismida aynan qaysi mol-mulk qaysi tarafga berilganligi, kompensatsiya miqdori va uni to‘lashi lozim bo‘lgan shaxs aniq ko‘rsatilishi lozim.

Razikov O‘tkir Sobirovich

Fuqarolik ishlari bo‘yicha G‘ijduvon tumanlararo sudining raisi