Jizzax viloyati Do‘stlik tumani hokimligi

Qarz munosabatlarining bugungi kundagi ahamiyati shundaki, bugungi bozor munosabatlari, xususiy mulkdorlarning rivojlanishiga keng imkoniyat yaratilayotgan, tadbirkorlik, kichik biznes va ishbilarmonlikka keng imkoniyatlar berilayotgan bir sharoitida, fuqarolarimiz o‘rtasida qarz munosabatlari keng tarqalmoqda.
Biror bir tadbirkorlik g‘oyasini, innavasion g‘oyani, biznes dasturini bir so‘z bilan aytganda foyda olishni maqsad qilgan fuqaro o‘z mablag‘i yetarli bo‘lmaganida fuqarolardan yoki yuridik shaxslardan qarz olib qarz munosabatiga kirishishiga to‘g‘ri keladi.
Fuqarolarimiz bugungi kunda sudlarga qilayotgan aksariyat murojaatlarida qarz munosabatlari natijasida buzilgan mulkiy huquqlarini tiklashni so‘rashmoqda.
Bu o‘z o‘zidan bu toifa nizolari yildan yilga oshib borayotganligi va bu o‘rinda qarz munosabatlarida nizolarni oldini olish bo‘yicha profilaktik choralarga alohida e’tibor qaratishni taqozo qilmoqda. 
Qadimdan buyon shariat va aholi orasidagi keng tarqalgan ishbilarmonlik odatlariga ko‘ra, birovning omonatini qaytarmaslik gunoh sanalib kelgan.
Sud amaliyoti shuni ko‘rsatmoqdaki, fuqarolarimiz o‘rtasida qarz munosabatlarining to‘g‘ri rasmiylashtirilmasligi, qonun talablariga rioya qilmaslik keyinchalik, fuqarolarimizning o‘z qo‘llari bilan bergan mablag‘larini sudma-sud, idorama-idora sarson-sargardon bo‘lib qaytarishlariga, ayrim hollarda bergan mablag‘larini qaytara olmayotganliklariga olib kelmoqda. Bu o‘rinda xalqimizda azaldan shakllanib kelgan tanish-bilishchilik, mahallachilik, andishalik, qarindoshchilik, o‘zaro ishonch kabi xislatlar ayrim noinsof qarzdorlarning qarzlarini o‘z vaqtida qaytarmasdan nizoli holatlarni keltirib chiqarishlariga imkon yaratmoqda.
Misol uchun da’vogar Valijon To‘xtayev (ism-shariflar o‘zgartirilgan) 2024 yil 19 aprelda o‘ziga tanish bo‘lgan javobgar Baxtiyor Arslonovga (ism-shariflar o‘zgartirilgan) 27.000.000 so‘m pullarni 2024 yil 27 dekabrga qadar qarz evaziga qaytarib berish sharti bilan og‘zaki kelishuvga asosan bergan. Aksincha V.Arslonov og‘zaki kelishuv asosida olgan pullarini qaytarmasdan undan olmaganligi haqidagi vajlarini keltirgan. Buning natijasida V.To‘xtayev sudga da’vo ariza bilan murojaat qilib, unda V.Arslonovdan o‘ziga tegishli bo‘lgan 27.000.000 so‘m pullarni qaytarishni so‘ra sudga murojaat qilgan, biroq og‘zaki kelishuvda qarzni 2024 yil 27 dekabr oyiga qadar qaytarish belgilangan bo‘lsada sudda V.To‘xtayevning keltirgan vajlarida biror bir dalil bilan o‘z isbotini topmagan. Biroq, uning sudga biror bir dalilni keltira olmagan. Chunki fuqarolik kodeksining 109-moddasida bitimning oddiy yozma shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligiga olib kelmaydi, biroq nizo chiqqan taqdirda taraflarni bitimning tuzilganligini, mazmunini yoki bajarilganligini guvohlarning ko‘rsatuvlari bilan tasdiqlash huquqidan mahrum qilishi belgilangan. Ushbu kodeksning  732-moddasiga ko‘ra, qarz shartnomasi bo‘yicha bir taraf (qarz beruvchi) ikkinchi tarafga (qarz oluvchiga) pul yoki turga xos alomatlari bilan belgilangan boshqa ashyolarni mulk qilib beradi, qarz oluvchi esa qarz beruvchiga bir yo‘la yoki bo‘lib-bo‘lib, o‘shancha summadagi pulni yoki qarzga olingan ashyolarning xili, sifati va miqdoriga baravar ashyolarni (qarz summasini) qaytarib berish majburiyatini oladi. Qarz shartnomasi pul yoki ashyolar topshirilgan paytdan boshlab tuzilgan hisoblanadi.
Shu sababli sudning hal qiluv qarori bilan V.To‘xtayev qarz undirish haqidagi da’vo talabini muhokama qilib, taraflar o‘rtasida qarz shartnomasi rasmiylashtirilmaganligini, da’vogar keltirlgan vajlarida va javobgar sudda bergan tushuntirishlarida taraflar o‘rtasida qarz oldi berdisi bo‘yicha asosli dalillar taqdim etilmaganligi sababli rad etilgan.
Bugungi kunda  fuqarolar o‘rtasida shu kabi holatlarni oldini olish maqsadida qarz munosabatlari va uning qonunchiligimizda rasmiylashtirish tartibi va huquqiy tomonlarini yoritishda xalqimizning bu boradagi huquqiy madaniyatini oshirishimiz kelajakda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ayrim huquqiy nizolarni oldini olsak o‘z maqsadimizga erishgan bo‘lamiz.

Biroq, fuqarolarimiz asosan qarz shartnomasi tuzganlarida yozma ravishda tuzmasliklari oqibatida buzilgan huquqlarini sudda himoya qilishga qiyinchiliklarga duchor bo‘lmoqdalar. 
Fo‘qarolik kodeksining 733-moddasiga ko‘ra, qarz shartnomasining oddiy yozma shaklini tuzishda quyidagilar talab qilinadi: birinchidan, bu shartnoma fuqarolar orasida tuzilib, uning miqdori eng kam ish haqi miqdorini o‘n barobaridan 
(3.750.000 so‘mdan yuqori) ko‘p bo‘lsa; ikkinchidan, agarda qarz beruvchi yuridik shaxs bo‘lsa, u holda qarz summasidan qat’iy nazar shartnoma yozma tuziladi. 
Qarz shartnomasi tuzilganligining yozma dalili sifatida quyidagilar taqdim qilinishi mumkin: qarz oluvchining tilxati; obligatsiyalar; schet-fakturalar, buxgalteriya uchun tomonlar tuzgan boshlang‘ich hisobga olish hujjatlari, qarz berilganligini tasdiqlovchi, qarzdorning qarzni qaytarish muddatini cho‘zish haqidagi yozma iltimosnomasi, telegramma, telefakslar, barcha ish qog‘ozlari va bitim tuzilganligini yozma ravishda tasdiqlovchi barcha narsalar.
Qonun talabiga asosan qarz shartnomasi yozma ravishda tuzilib notarial ravishda tasdiqlangan taqdirda tuzilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Qarz shartnomasini bu tartibda tuzilishi, notarius tomonidan fuqarolarning muomala layoqatining tekshirilishi, firibgarlik holatlarining oldini olish, shartnomada imzo yuzasidan, pul va ashyoni aslida berilgan berilmaganligini aniqlashda, shartnomani tazyiq va boshqa majburlash oqibatida tuzilganligini aniqlash va isbotlash, shuningdek boshqa maqsadlarni yashirish maqsadida tuzilginligini aniqlashda katta ahamiyatga ega.
Shuningdek, fuqarolar tomonidan bitimning oddiy yozma shakliga rioya qilmaslik, ya’ni qarz shartnomasi faqatgina og‘zaki ravishda tuzilsa, uning haqiqiy emasligiga olib kelmaydi, ammo nizo chiqqan taqdirda taraflar bitim tuzilganligini, mazmunini yoki bajarilganligini guvohlarning ko‘rsatuvlari bilan tasdiqlash huquqidan mahrum bo‘ladi.
Bundan tashqari, agar qarzdor olgan qarzini qaytarishdan bo‘yin tovlab kelayotgan bo‘lsayu, ammo taraflar o‘rtasida qarz to‘g‘risida kelishuv tuzilganligini tasdiqlovchi yozma dalil bo‘lmasa, qarzdor qarzini olganligidan bo‘yin tovlab kelayotgan bo‘lsa, albatta qarzdorning hatti-harakatlarida jinoyat tarkibi bor yo‘ki yo‘qligini aniqlash maqsadida ichki ishlar organlariga murojaat etishlari maqsadga muvofiq. Agarda, o‘tkazilgan surishtiruv va tergov ishlarida qarzdorning qarzni olganligi o‘z tasdig‘ini topgan taqdirda ushbu qarzni undirish maqsadida fuqarolik tartibida sudga murojaat etishlari fuqarolarning buzilgan huquqlarini tiklashda ortiqcha vaqt va mablag‘h sarflashlarini oldi olinardi.
Tilxatning huquqiy ahamiyati shundaki, qarz haqida kelishuvdan, ya’ni yozma notarial ravishda tasdiqlangan shartnomadan farqli ravishda farqli ravishda, bir tomonningina hohish irodasini ifoda etadi. Tilxat ikki tomonning hohish-irodasini rad etmagan holda, ko‘pchilik hollarda huquqiy munosabatlarning kelib chiqish asosini aniqlashga imkon bermaydi. Masalan, biror-bir miqdordagi pulni olganlik haqidagi tilxat tomonlar o‘rtasidagi mulkiy munosabatlarda turli xil huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirishi mumkin. Tilxat yordamida oldi-sotdi shartnomasiga ko‘ra oldindan yoki pudrat shartnomasi asosida avans o‘tkazilganligini yoki qarz shartnomasi asosida qarz summasini tasdiqlash mumkin. Shuning uchun tilxatni baholashda, birinchi navbatda tomonlarning hohish irodasi qanday huquqiy munosabatlarga qaratilganligini aniqlash zarur. Qarz shartnomasi tomonlar orasida yuzaga kelgan shartnoma huquqiy munosabatlarni turini aniq ko‘rsatib beradi.
Musol uchun Dilfuza Ergasheva (ism-shariflar o‘zgartirilgan) sudga javobgar Durdonva Sharipova (ism-shariflar o‘zgartirilgan)ga nisbatan qarz undirish haqida da’vo arizasi bilan murojaat qilib, unda javobgar savdo do‘konini o‘ziga sotishga kelishib, avans tariqasida 2000 AQSH dollari olgani, o‘ziga tegishli uyni sotishini aytib, avans sifatida 3300 AQSH dollari olgani, lekin savdo do‘konini va  uyni rasmiylashtirmasdan, jami 5300 AQSH dollari miqdoridagi pullarini olib, qaytarib bermasdan kelayotganini ko‘rsatgan. javobgar tomonidan o‘ziga tegishli bo‘lgan mulklarni sotish evaziga pul olganligi haqida tilxat yozib bergan bo‘lsa-da bugungi kunga qadar qaytarmasdan kelayotganligini ma’lum qilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 312-moddasiga ko‘ra, majburiyat uni bajarishdan oldin taraflarning kelishuviga muvofiq yoki bajarishning imkoni yo‘qligi oqibatida (ushbu Kodeksning 349-moddasi) bekor qilingan taqdirda zakalat puli qaytarib berilishi kerak. Ushbu kodeksning 349-moddasiga ko‘ra, agar taraflardan birontasi ham javob bermaydigan vaziyat tufayli majburiyatni bajarish mumkin bo‘lmay qolsa, u bekor bo‘ladi. Basharti, qarzdor majburiyatni kreditorning aybli harakatlari tufayli bajarishi mumkin bo‘lmasa, kreditor o‘zining majburiyat bo‘yicha bajarganlarini qaytarib berishni talab qilishga haqli emas. 
Shu sababli sud hal qiluv qarorida taraflar o‘rtasida kelishilgan oldi-sotdi amalga oshmagani, majburiyat uni bajarishdan oldin taraflarning kelishuviga muvofiq yoki bajarishning imkoni yo‘qligi oqibatida bekor qilingan taqdirda zakalat puli qaytarib berilishi kerakligini inobatga olib d’vogarning da’vo talabini qanoatlantirishni lozim topgan.
Bundan kelib chiqadiki, qarz shartnomasi va qarz oluvchining tilxati aynan bir xil tushunchalar emas. Qarz shartnomasi 
bu - tomonlarning qarz huquqiy munosabatlarning kelib chiqishiga qaratilgan kelishuvi. Qarz oluvchining tilxati va boshqa hujjatlar unga ma’lum bir summani yoki buyumlarni berilishini tasdiqlaydi va og‘zaki tuzilgan shartnomaning yozma dalili bo‘lib xizmat qiladi. Huquqni qo‘llash va sud amaliyoti ham tilxatga og‘zaki tuzilgan shartnomaning yozma dalili deb qaraydi. Bu hujjatlarning mazmuniga va rasmiylashtirilishiga, agarda ular sudga havola qilingan taqdirda, sud majlisida alohida e’tibor bilan qaraladi. Chunki aynan shulardangina tomonlar o‘rtasida qarz bo‘yicha huquqiy munosabatlar o‘rnatilganligi kelib chiqadi.
Xulosa o‘rnida aytadigan bo‘lsak, qarz olgan shaxs qarzini bo‘lib-bo‘lib yoki bir yo‘la bergan taqdirda ham qarz bergan shaxsdan yoki qonun tili bilan aytganda kreditordan bergan qarzini ko‘rsatib yozma tilxat olishi lozimlini, shu bilan birga fuqarolar tomonidan sudga qarz undirish masalasida sudlarga qarz undirish haqidagi da’vo talablari bilan murojaat qilganda O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik prosessual kodeksining 72-moddasiga ko‘ra, fuqarolik prosessida har bir taraf o‘zining talablari va e’tirozlariga asos qilib ko‘rsatgan holatlarni isbotlash majburiyati taraflarda bo‘lganligi sababli sudga murojaat qilishda albatta ishonchga sazovor dalillar va dalillarning asl nusxalarini (tilxat yoki shartnomaning asl nusxasi) taqdim etgan holda murojaat qilsalar kelgusida nizo kelib chiqish holatlarining oldi olishga xizmat qiladi.

Oybek Qodirov,
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyasi