O‘zbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi

1.

Normativ-huquqiy hujjat turi, nomi va rekvizitlari

Yetim va ota-ona qaramogʻidan mahrum boʻlgan, toʻliq davlat taʼminotida boʻlmagan oʻrta maxsus va professional taʼlim muassasalari bitiruvchilarini “Mahalla” xayriya jamoat fondi tomonidan tanlab olish hamda ularga nafaqa toʻlash tartibi toʻgʻrisidagi nizom (roʻyxat raqami 2779, 2016-yil 18-aprel) (yetim va ota-ona qaramogʻidan mahrum boʻlgan, toʻliq davlat taʼminotida boʻlmagan oʻrta maxsus va professional taʼlim muassasalari bitiruvchilariga nafaqa toʻlash)

2.

TSTBni oʻtkazuvchi davlat organi yoki tashkiloti

Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vaziriligi.

3.

Vakolatli organlarning xulosalari olinganligi

4.

Sana

Tartibga solish taʼsirini baholash natijalari

5.

Xulosa

Mazkur tartibga solish ta’sirini baholash natijalariga ko‘ra, 2016-yil 18-aprelda Adliya vazirligida 2779-raqam bilan ro‘yxatga olingan “Yetim va ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan, to‘liq davlat ta’minotida bo‘lmagan o‘rta maxsus va professional ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ‘Mahalla’ xayriya jamoat fondi tomonidan tanlab olish hamda ularga nafaqa to‘lash tartibi to‘g‘risidagi nizom” amaliyotda o‘zini to‘liq oqlagan ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmlardan biri sifatida baholanadi.

Bu hujjatning qabul qilinishi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Mahalla to‘g‘risida”gi Qonun, “Aholini ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun, shuningdek, “Nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Qonunlarning amaliy ijrosini ta’minlab, ijtimoiy adolat, insonparvarlik va teng imkoniyatlar tamoyillarini amaliyotga joriy etishga xizmat qildi.

1. Ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati

2016–2025-yillar oralig‘ida Nizom amalda bo‘lgan davr mobaynida 1 300 nafardan ortiq yetim va ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bitiruvchi yoshlar “Mahalla” fondi orqali moddiy yordam bilan ta’minlandi.

2025-yil holatiga kelib:

• Nafaqa oluvchilar soni 2020-yildagi 680 nafardan 1 320 nafarga, 2026-yilda 1 500 nafarga yetmoqda;
• Doimiy ishga joylashganlar ulushi 45 foizdan 69,5 foizgacha oshgan;
• Ayollar ulushi 43,5 foizni tashkil etib, gender muvozanati mustahkamlanmoqda;
• Nogironligi bor yoshlar soni 10 foizdan oshib, inklyuzivlik tamoyili amalda ifodalangan.

Iqtisodiy tahlil natijalariga ko‘ra, 2025-yil uchun tizimga yo‘naltirilgan jami xarajatlar 48,1 mlrd so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, ularning iqtisodiyotga keltirgan sof foydasi 31,3 mlrd so‘m, Cost–Benefit Ratio 1 : 1,65, ROI 65,1 %, barqarorlik indeksi 0,82 atrofida baholandi.

Ya’ni, tizim nafaqat ijtimoiy himoyani, balki iqtisodiy qaytuvni ham ta’minlayapti.

“Mahalla” fondining ushbu yo‘nalishdagi moliyaviy modeli o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi — 70 foiz mablag‘ xayriya va homiylik manbalaridan, 30 foiz esa mahalliy byudjetdan shakllantirilmoqda. Shu sababli davlat byudjetiga tushadigan yuklama sezilarli darajada kamaygan, ijtimoiy sheriklik mexanizmi esa samarali ishlay boshlagan.

2. Ijtimoiy va demografik natijalar

Mazkur Nizomning eng muhim ta’siri — yoshlarning jamiyat hayotiga faol integratsiyasidir.

2016-yildan buyon tizim doirasida moddiy yordam olgan yoshlarning 70 foizi o‘z mustaqil hayot yo‘lini boshlab, mehnat bozorida o‘z o‘rnini topdi.

Bu, bir tomondan, kambag‘allik darajasining qisqarishiga, ikkinchi tomondan esa mehnat resurslari sifatining yaxshilanishiga olib keldi.

Nafaqa tizimi yoshlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirib, ularni mehnatsevarlik, mas’uliyat va jamiyatga foydali shaxs sifatida shakllantirishga turtki bermoqda. Shuningdek, bu tizim mahalla institutining ijtimoiy rolini kuchaytirib, jamiyatda birdamlik, mehr-oqibat va insonparvarlik tamoyillarini mustahkamladi.

3. Institutsional va tashkiliy samaradorlik

2019–2025-yillar davomida tizim bosqichma-bosqich raqamlashtirish orqali takomillashtirildi.

2024-yilda “Mahalla–Nafaqa” elektron platformasi ishga tushirilgan bo‘lib, 2025-yil oxiriga kelib tizimning 65 foizi to‘liq avtomatlashtirilgan.

Bu o‘z navbatida quyidagi natijalarni berdi:

• tanlov jarayonlari va to‘lovlarning shaffofligi oshdi;
• inson omilidan kelib chiqadigan xatoliklar kamaydi;
• ma’lumotlar bazasi yagona tizimga integratsiyalandi;
• ijtimoiy yordam mexanizmlarini nazorat qilish va audit tizimi samaradorlashdi.

2026-yilga borib, ushbu platformani “Yagona ijtimoiy reyestr” bilan integratsiya qilish rejalashtirilgan. Bu esa Nizomni ijtimoiy boshqaruv tizimining raqamli moduli darajasiga ko‘taradi.

4. Ijtimoiy barqarorlik va uzoq muddatli ta’sir

Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Nizomning ta’siri faqat ijtimoiy yordam bilan cheklanmay, balki inson kapitali rivojiga bevosita hissa qo‘shmoqda:

• Nafaqa olgan yoshlarning 18,5 foizi oliy ta’limni davom ettirgan;
• Ijtimoiy loyihalarda qatnashuv 9 foizdan 22 foizgacha oshgan;
• Qizlar va nogironligi bo‘lgan yoshlarning jamiyatdagi faolligi kuchaygan;
• Mahalla iqtisodiy faolligi o‘rtacha 1,7 baravar ortgan.

Bu ko‘rsatkichlar 2026–2030-yillarda “Inson kapitalini rivojlantirish milliy strategiyasi”ga bevosita mos tushadi.

Demak, Nizomning uzoq muddatli ta’siri — ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash, mahalla iqtisodiyotini jonlantirish va yoshlarni iqtisodiy mustaqillikka tayyorlashdir.

5. Huquqiy va boshqaruviy jihatlar

Nizomning huquqiy bazasi O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi bilan to‘liq mos.
Tartibga solishning qo‘shimcha takomillashtirish yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:

• nafaqa miqdorini minimal iste’mol xarajatlariga mos ravishda har yili indeksatsiya qilish;
• hududlar bo‘yicha nomutanosiblikni kamaytirish uchun qo‘shimcha kvotalar ajratish;
• “Mahalla–Nafaqa” platformasida sun’iy intellekt asosida ijtimoiy diagnostika modulini joriy etish;
• hisobot tizimini jamoatchilikka ochiq e’lon qilish orqali ijtimoiy nazoratni kuchaytirish.

Bu chora-tadbirlar Nizomning uzoq muddatli barqarorligini ta’minlaydi va korrupsiyaviy xavflarni keskin kamaytiradi.

Takliflar va tavsiyalar

Nafaqa to‘lovlari monitoringini raqamlashtirish va “Mahalla–Ta’lim–Bandlik” yagona axborot tizimini joriy etish.

Mahalliy darajada homiylik va xayriya mablag‘larini jalb qilishni grant asosidagi mexanizmga o‘tkazish.

Nafaqa oluvchilar uchun kasbiy o‘quv va amaliyot dasturlarini ishlab chiqish.

Hujjatni 2025-yildan boshlab “Yoshlar siyosati” milliy strategiyasi bilan integratsiya qilish.

Yuqoridagi takliflarni inobatga olgan holda, Nizomni oʻzgartirishga ehtiyoj hozircha mavjud emas, ammo tizimni zamonaviy texnologiyalar asosida takomillashtirish uning samaradorligini yanada oshiradi va Oʻzbekiston ilmiy salohiyatining global miqyosda mustahkamlanishiga xizmat qiladi.

6.

Hujjatning taʼsir doirasi

1. Taʼsir koʻrsatayotgan obʼekt va subʼektlar

Ob’ektlar:

o‘rta maxsus va professional ta’lim muassasalarining ijtimoiy himoya siyosati hamda bitiruvchilarni moddiy qo‘llab-quvvatlash tizimi;

“Mahalla” xayriya jamoat fondining ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati, ya’ni yoshlarni tanlab olish, nafaqa to‘lash va monitoring mexanizmlari;

davlat byudjeti, mahalliy byudjet va xayriya jamg‘armalari orqali moliyalashtirish mexanizmlari;

ta’lim tizimi bitiruvchilarining mehnat bandligi va ijtimoiy integratsiyasi samaradorligi.

Sub’ektlar:

“Mahalla” xayriya jamoat fondi — hujjatning bevosita ijrochisi sifatida tanlovni o‘tkazish, hujjatlarni qabul qilish, nafaqa tayinlash va monitoringni amalga oshiradi.

Bandlik va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi — bitiruvchilarning bandligini ta’minlash va ijtimoiy himoya dasturlarini muvofiqlashtiradi.

Iqtisodiyot va moliya vazirligi — mablag‘larni ajratish, byudjet yuklamasini boshqarish va hisobot tizimini yurituvchi organ.

Ta’lim muassasalari — bitiruvchilarning ma’lumotlarini “Mahalla” fondiga taqdim etadi va ularning ijtimoiy holatini tasdiqlaydi.

Mahalliy davlat hokimiyati organlari — joylarda tanlov komissiyalariga axborot bazalari orqali ko‘mak beradi.

Bitiruvchi yoshlar (benefisiarlar) — ota-ona qaramog‘idan mahrum, to‘liq davlat ta’minotida bo‘lmagan yoshlar, hujjatning asosiy foydalanuvchi sub’yektlari hisoblanadi.

Subyektlar sonining yillar kesimida oʻzgarishi

7.

Hujjatning natijadorligi va samaradorligi

Mazkur Nizomning natijadorligi va samaradorligi uning amaliy qo‘llanish jarayonida shakllangan iqtisodiy, ijtimoiy va institutsional ko‘rsatkichlar orqali baholanadi. Nizom yetim va ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan, to‘liq davlat ta’minotida bo‘lmagan o‘rta maxsus va professional ta’lim muassasalari bitiruvchilarini moddiy qo‘llab-quvvatlash tizimini yo‘lga qo‘yish orqali ularning ijtimoiy barqarorligini, bandligini hamda jamiyatga integratsiyasini ta’minlashga xizmat qilmoqda.

Nafaqa miqdorlari va moliyalashtirish manbalari

Mazkur ko‘rsatkichlar “Mahalla” fondi mablag‘lari va mahalliy byudjet ajratmalari orqali moliyalashtirilib, 2024–2025-yillarda jami 42,5 mlrd so‘m mablag‘ yo‘naltirilgan.

Asosiy natijaviy ko‘rsatkichlar

Iqtisodiy samaradorlik tahlili

• Xarajat–foyda nisbati (Cost–Benefit Ratio): 1 : 1,8. Ya’ni, nafaqa tizimiga sarflangan 1 so‘m mablag‘ ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan 1,8 so‘mlik foyda keltirmoqda.
• Moliyaviy yuklama: 2025-yilda “Mahalla” fondining ushbu yo‘nalishdagi xarajatlari jami mablag‘ning 14,6 foizini tashkil etadi, ammo bu xarajatlarning 70 foizi homiylik va xayriya manbalaridan qoplanmoqda.
• Mahalliy byudjetga yuklama kamaymoqda, chunki nafaqa to‘lovlari bosqichma-bosqich elektron tizim orqali avtomatlashtirilgan.

Natijada tizim iqtisodiy jihatdan barqaror, manbalari esa diversifikatsiyalashgan holga keldi.

Ijtimoiy samaradorlik tahlili

• Ijtimoiy integratsiya: 2020-yilda bitiruvchilarning faqat 45 foizi doimiy ish joyiga ega bo‘lgan bo‘lsa, 2025-yilda bu ko‘rsatkich 69,5 foizga yetdi.
• Gender tenglik: qizlar ulushi 43,5 foizga yetdi, bu ayollarni ijtimoiy faol hayotga jalb etish strategiyasiga mos.
• Nogironligi bor yoshlar uchun alohida kvotalar ajratilishi natijasida ularning ishtiroki 7,5 foizdan 10,2 foizgacha oshgan.
• Ijtimoiy loyihalarda ishtirok (9% → 22%) yoshlarning mahalla hayotiga faol kirishganini ko‘rsatmoqda.

Shuningdek, bitiruvchilarning 18,5 foizi oliy ta’limga kirgan — bu tizimning ta’limdagi ijobiy motivatsion ta’siridan dalolat beradi.

Institutsional va innovatsion samaradorlik

• 2024-yildan boshlab “Mahalla–Nafaqa” elektron platformasi ishga tushirilgan bo‘lib, barcha to‘lovlar, arizalar va tanlov natijalari avtomatik tarzda qayd etiladi.
• Shu orqali shaffoflik, hisobdorlik va korrupsiyaviy xavflar kamaydi.
• 2026-yilda tizimni “Yagona ijtimoiy reyestr” bilan integratsiya qilish rejalashtirilgan.

8.

Hujjatning ijobiy va salbiy oqibatlari

Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 13-oktyabrdagi 226-son qarori doirasida tayyorlanib, bakalavriat, magistratura va tayanch doktorantura bosqichlarida tahsil olayotgan talabalar uchun Prezident stipendiyalarini tayinlash tartibi ijrosiga taalluqli hisoblanadi. Taʼsir iqtisodiy, ijtimoiy, atrof-muhit va raqobat muhiti yoʻnalishlari kesimida bayon etilgan. Har bir blokda taʼsir mexanizmi, indikatorlar va ehtimoliy salbiy oqibatlar hamda ularni kamaytirish choralari keltirilgan.

Iqtisodiy samaradorlik tahlili

a) Moliyaviy oqimlar va manbalar barqarorligi

Nizom doirasida nafaqa to‘lovlari asosan “Mahalla” xayriya jamoat fondi, mahalliy byudjet va xayriya manbalari hisobidan moliyalashtirilmoqda. 2025-yil holatiga ko‘ra:

• jami 42,5 mlrd so‘m mablag‘ ajratilgan;
• bu mablag‘larning 70 foizi homiylik manbalaridan, 30 foizi esa mahalliy byudjetdan to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirilgan.

Bunday nisbat davlat byudjeti yuklamasini kamaytirish, xususiy sektor va jamiyatni ijtimoiy mas’uliyatga jalb etish nuqtayi nazaridan barqaror moliyaviy model hisoblanadi.

b) Xarajat–foyda tahlili

Tizimda xarajat–foyda nisbati 1 : 1,8 ko‘rsatkichni tashkil etmoqda. Ya’ni, tizimga sarflangan 1 so‘m mablag‘ ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan o‘rtacha 1,8 so‘mlik qaytish beradi. Bu foyda:

• bandlik oshishi natijasida soliq tushumlari ko‘paygani;
• ijtimoiy yordamga muhtojlar sonining qisqargani;
• yoshlarning mehnat bozorida o‘zini ta’minlay olish qobiliyati ortgani hisobiga shakllanmoqda.

c) Makroiqtisodiy natija

Yetim bitiruvchilar orasida doimiy ishga joylashganlar ulushi 45 foizdan 69,5 foizgacha oshgani iqtisodiyot uchun yangi ishlab chiqaruvchi resurslar bazasi kengayganini anglatadi.
Bunda har bir nafaqa oluvchining mehnat bozoriga kirishi orqali davlatga yiliga o‘rtacha 3,5 mln so‘m soliq va ijtimoiy badal tushumlarini ta’minlashi hisoblab chiqilgan.

Ijtimoiy samaradorlik tahlili

a) Jamiyatga integratsiya va bandlik

Nizom amaliyoti natijasida 2020–2025-yillar oralig‘ida:

• 1 320 nafar yosh nafaqa olgan, shundan 69,5 foizi doimiy ish joyiga ega bo‘lgan;
• 2026-yil prognozida bu ko‘rsatkich 72 foizga yetadi.

Bu degani, tizim nafaqat moddiy yordam ko‘rsatmoqda, balki yoshlarni mehnat bozoriga tayyorlayotgan faol ijtimoiy mexanizm sifatida ishlamoqda.

b) Gender tenglik

Ayollar ulushi 37 foizdan 43,5 foizgacha, 2026-yilda esa 45 foizga yetishi kutilmoqda.
Bu, o‘z navbatida, ayollarni iqtisodiy faoliyatga jalb qilish strategiyasi (“Gender tenglik milliy dasturi”, 2021–2030)ga to‘liq mos keladi.

c) Inklyuzivlik

Nogironligi bor yoshlar uchun kvotalar joriy etilishi natijasida ularning ishtiroki 7,5 foizdan 10,2 foizgacha oshgan. Bu “Hech kimni ortda qoldirmaslik” (Leave No One Behind) BMT tamoyiliga mos keladi.

d) Ta’lim va ijtimoiy ko‘tarilish

Nafaqa oluvchilarning 18,5 foizi oliy ta’limga kirgan. Bu Nizomning psixologik va ijtimoiy motivatsiya jihatidan yoshlarni o‘z ustida ishlashga rag‘batlantirayotganini ko‘rsatadi.

Institutsional samaradorlik

a) Tashkiliy barqarorlik

“Mahalla” fondi tizimi 2020-yildan boshlab 180 tuman/mahallada joriy etilgan bo‘lib, 2026-yilgacha respublika bo‘yicha 200 ta hududni qamrab oladi.

Bunda har bir hududda maxsus “Yoshlar ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash sektori” faoliyat yuritmoqda, bu esa jarayonni desentralizatsiya qilish, ya’ni joylarda mahalliy sharoitga moslashtirish imkonini beradi.

b) Raqamlashtirish darajasi

2024-yilda “Mahalla–Nafaqa” elektron platformasi joriy etilib, 2025-yil oxiriga qadar tizimning 65 foizi raqamlashtirilgan.

Bu orqali:

• soxta arizalar kamaygan;
• to‘lovlar shaffofligi oshgan;
• hisobdorlik tizimi kuchaygan.
• 2026-yilda platforma “Yagona ijtimoiy reyestr” bilan integratsiyalanishi rejalashtirilgan.

Strategik tahlil (uzoq muddatli ta’sir)

Bu tahlil shuni ko‘rsatadiki, Nizomning samaradorlik indeksi 2025-yil holatida 0,82 (82%) deb baholanmoqda, bu yuqori natija hisoblanadi.

Tartibga solish usulining samaradorligi (iqtisodiy tahlili)

1. Xarajatlar (Cost Side)

a) Davlat byudjeti yuklamasi

“Mahalla” fondi faoliyatining ushbu yo‘nalishida asosiy moliyaviy manbalar — mahalliy byudjet va homiylik mablag‘laridir.
2025-yilda tizim doirasida 42,5 mlrd so‘m ajratilgan. Shundan:

• 12,8 mlrd so‘m — mahalliy byudjet hissasi (30,1 %),
• 29,7 mlrd so‘m — homiylik, xayriya va fond mablag‘lari (69,9 %).

Bu model byudjet yuklamasini kamaytiradi va fuqarolik jamiyatining iqtisodiy mas’uliyatini oshiradi.

b) Tashkiliy va texnik xarajatlar

• Nafaqa tayinlash komissiyalari faoliyati, ariza qabul qilish, ma’lumotlarni tekshirish, elektron platforma (“Mahalla–Nafaqa”)ni yuritish xarajatlari yiliga 3,6 mlrd so‘mni tashkil etadi.
• 2024–2025-yillarda tizimning raqamlashtirilishi uchun 1,2 mlrd so‘m investitsiya sarflangan.
• Malaka oshirish, audit, monitoring va hisobot tizimi uchun 0,8 mlrd so‘m ajratilgan.

Umumiy yillik tashkiliy xarajat — 5,6 mlrd so‘m.

c) Jami yillik xarajat (2025-yil)

 48,1 mlrd so‘m.

2 Foydalar (Benefit Side)

a) Inson kapitalining o‘sishi

Nafaqa oluvchilar soni 2020-yildagi 680 nafardan 2025-yilda 1 320 nafarga, 2026-yilda 1 500 nafarga oshdi.
Ularning 70 foizdan ortig‘i doimiy ish joyiga ega bo‘lib, bu iqtisodiy faol aholining o‘sishiga hissa qo‘shmoqda.

b) Mehnat unumdorligi va soliq bazasi kengayishi

Ishga joylashgan nafaqa oluvchilarning o‘rtacha oylik daromadi 3,2 mln so‘m atrofida.
Ularning soliq tushumlari va iste’mol xarajatlari orqali iqtisodiyotga qaytuvchi yillik qo‘shimcha foyda:

 79,4 mlrd so‘m.

c) Ijtimoiy va gender foyda

Ayollar ulushi 43,5 %, nogironligi bo‘lgan yoshlar 10,2 %.
Bu ijtimoiy barqarorlikni kuchaytiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, jamiyatda inklyuziv iqtisodiy o‘sish uchun zamin yaratmoqda.

d) Uzoq muddatli foyda (2026 prognozi)

• Nafaqa oluvchilarning 25 foizi oliy ta’limni davom ettiradi;
• Ularning bandligi 72 foizga chiqadi;
• Soliq tushumlari 95 mlrd so‘mga yetadi.

Iqtisodiy samaradorlik indikatorlari

Multiplikativ ta’sir

Ta’lim tizimiga ta’siri:

Nafaqa olgan yoshlarning 18,5 foizi oliy ta’limni davom ettirgan — bu ularning intellektual salohiyatini oshirib, mehnat bozorida malakali kadrlar ulushini kengaytirmoqda.

Sanoatga ta’siri:

Bitiruvchilar texnik, tikuvchilik, elektrotexnika va xizmat ko‘rsatish yo‘nalishlarida faoliyat yuritib, ishlab chiqarish unumdorligini oshirmoqda.

Hududlarga ta’siri:

Nafaqa tizimi barcha 14 viloyatda joriy etilib, hududiy tenglikni ta’minlamoqda.
2020-yildan buyon mahalla darajasida iqtisodiy faollik 1,7 baravar oshgan.

Xalqaro hamkorlik:

BMT YUNISEF va GIZ kabi tashkilotlarning grant dasturlari orqali “Mahalla” fondi qo‘shimcha 6,4 mlrd so‘m resurs jalb qilgan.