O‘zbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Tokioga amalga oshirilgan tashrif dasturi mazmunan boyligi va amaliy natijalarga yo‘naltirilgani bilan alohida ahamiyat kasb etdi. Yaponiya Imperatori qabuli, parlament palatalari rahbariyati bilan uchrashuvlar, 200 dan ziyod yapon kompaniyalari ishtirokidagi keng ko‘lamli biznes-forum, beshta yetakchi korporatsiya bilan alohida muzokaralar hamda Iqtisodiyot, savdo va sanoat vazirligi bilan o‘tkazilgan batafsil muloqotlar ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlikning strategik va amaliy ustuvor yo‘nalishlarini aniq belgilab berdi. Bunday tig‘iz jadval tashrif protokol talablarini bajarish uchun emas, balki aniq qarorlar qabul qilish, muhim kelishuvlarga erishish va natija olishga qaratilganidan dalolat beradi. Bu esa O‘zbekistonning xalqaro hamkorlikni kengaytirishga bo‘lgan jiddiy va mas’uliyatli yondashuvining yaqqol isbotidir.

Ta’lim va inson kapitali — strategik sheriklik poydevori

Tokioda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev hamda Yaponiya Bosh vaziri Sanae Takaichi o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muzokaralarda gumanitar hamkorlik, ayniqsa ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasini yanada faollashtirish masalalariga ustuvor ahamiyat berildi. Bu holat ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar faqat iqtisodiy yoki savdo manfaatlari bilan cheklanib qolmayotgani, balki uzoq muddatli barqaror taraqqiyotni ta’minlovchi inson kapitaliga tayangan strategik yondashuv shakllanayotganini ko‘rsatadi.

Ta’lim sohasining O‘zbekiston–Yaponiya munosabatlarida an’anaviy va eng barqaror yo‘nalish sifatida e’tirof etilishi bejiz emas. Zamonaviy global rivojlanish tendensiyalari shuni ko‘rsatadiki, davlatlar raqobatbardoshligi avvalo yuqori malakali kadrlar zaxirasi, innovatsion fikrlash va amaliy bilimlar uyg‘unligi bilan belgilanadi. Shu ma’noda, ta’lim sohasidagi hamkorlik ikki mamlakat o‘rtasidagi strategik sheriklikning institutsional poydevori vazifasini bajarmoqda.

Muzokaralar chog‘ida yosh avlodning zamonaviy bilim va amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, ularning kelgusida tadbirkorlik va innovatsion loyihalarni amalga oshirishga tayyor holda shakllanishida O‘zbekiston–Yaponiya Inson resurslarini rivojlantirish markazining o‘rni alohida ta’kidlandi. Mazkur markaz mamlakatimizda faoliyat yuritib, ta’lim bilan amaliy iqtisodiy ehtiyojlar o‘rtasida bog‘lovchi platforma sifatida shakllanib ulgurdi. Uning faoliyati bozor talablariga mos amaliy kompetensiyalarni rivojlantirishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir.

O‘zbekiston–Yaponiya strategik sheriklik munosabatlarining izchil rivojlanib borayotgani ta’lim sohasidagi aniq ko‘rsatkichlar bilan ham tasdiqlanmoqda. Xususan, bugungi kunda O‘zbekistondagi yettita oliy ta’lim muassasasida yapon tili o‘qitilayotgani, Tokio chet tillar universitetida esa so‘nggi o‘n yil davomida o‘zbek tilini o‘rganish amaliyoti yo‘lga qo‘yilgani ikki tomonlama gumanitar aloqalarning institutsional tus olganidan dalolat beradi. Bu jarayonlar til va madaniyat orqali o‘zaro ishonchni mustahkamlash, akademik va ilmiy hamkorlik uchun barqaror zamin yaratishga xizmat qilmoqda.

Tokioda o‘tkazilgan muzokaralar ta’lim va inson kapitali masalalari O‘zbekiston–Yaponiya munosabatlarida strategik ahamiyatga ega ustuvor yo‘nalish sifatida qaralayotganini yaqqol ko‘rsatdi. Bu yondashuv ikki davlat hamkorligini qisqa muddatli loyihalar doirasidan chiqarib, kelgusi avlodlar taraqqiyotiga xizmat qiladigan uzoq muddatli, tizimli sheriklikka aylantirishga qaratilgani bilan alohida ahamiyat kasb etadi.

Quyidagi matn ilmiy-tahliliy uslubda, konseptual mantiq kuchaytirilgan holda qayta ishlandi. Rasmiy gazeta va tahliliy maqola formatiga mos.

Yaponiya tajribasi: innovatsion iqtisodiyotning ilmiy modeli

Yaponiyaning “iqtisodiy mo‘jizasi” tasodifiy yoki qisqa muddatli omillar natijasi emas. U ilmiy asoslangan, uzoq yillar davomida izchil amalga oshirilgan ta’lim va fan siyosatiga tayangan rivojlanish modelining mantiqiy natijasidir. Ilmiy tadqiqotlarga yo‘naltirilayotgan salmoqli moliyaviy resurslar, patentlar soni bo‘yicha jahonda yetakchi o‘rinlarni egallashi, shuningdek, fizika, kimyo va tibbiyot sohalarida Nobel mukofoti sovrindorlarini yetishtirib chiqargan barqaror ilmiy muhit mazkur modelning yuqori amaliy samaradorligini yaqqol tasdiqlaydi.

Yapon ta’lim tizimining o‘ziga xosligi, avvalo, fundamental fanlarga, xususan matematika va tabiiy fanlarga tayangan mustahkam ilmiy bazaga ega ekanligi bilan izohlanadi. Bu baza ta’lim sifatiga qo‘yiladigan yuqori talablar, akademik intizom va uzluksiz takomillashuv tamoyillari bilan uyg‘unlashgan. Eng muhimi, ta’lim, fan va ishlab chiqarish o‘rtasidagi institutsional bog‘liqlik tizimli ravishda shakllantirilgan. Mazkur bog‘liqlik ilmiy g‘oyalarning tezkor ravishda amaliyotga joriy etilishi, tadqiqot natijalarining iqtisodiy qiymatga aylanishini ta’minlaydigan asosiy mexanizm sifatida xizmat qilmoqda.

Aynan shu model Yaponiyada innovatsiyalarning uzluksiz ravishda yaratilishi va joriy etilishiga, yuqori texnologik mahsulotlar ulushining oshishiga hamda milliy iqtisodiyotning global raqobatbardoshligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Ilmiy tadqiqotlar ishlab chiqarish ehtiyojlari bilan uzviy bog‘langan holda olib borilishi innovatsiyalarning laboratoriya darajasida qolib ketmasdan, sanoat va biznes muhitiga kirib borishini ta’minlaydi.

Shu nuqtayi nazardan qaralganda, O‘zbekistonda ta’lim va fanni rivojlantirish masalasining davlat siyosati darajasida ustuvor vazifa sifatida belgilanishi bevosita ilg‘or xalqaro tajriba, jumladan Yaponiya modeliga tayangan holda amalga oshirilayotganini ko‘rish mumkin. Shavkat Mirziyoyev tomonidan ta’lim va fan mamlakatni jadal modernizatsiya qilish, uning raqobatbardoshligini oshirish hamda global intellektual makonga integratsiyalashuvning asosiy sharti sifatida belgilab berilgani strategik jihatdan chuqur asoslangan yondashuv hisoblanadi.

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda oliy ta’lim qamrovining kengayishi, ilmiy faollik ko‘rsatkichlarining o‘sishi, xalqaro akademik va ilmiy hamkorlikning faollashuvi ushbu sohada amalga oshirilayotgan islohotlarning ijobiy natijalarini namoyon etmoqda. Biroq, zamonaviy global raqobat sharoitida bu natijalar bilan cheklanib qolish mumkin emas. Ilm-fanni chuqur transformatsiya qilish, yangi avlod tadqiqotchilarini tayyorlash, ilmiy faoliyatni klaster modeli asosida tashkil etish hamda ilmiy tadqiqotlarni iqtisodiy o‘sish nuqtalari bilan bog‘lash oldimizda turgan ustuvor vazifalar bo‘lib qolmoqda.

Demak, Yaponiya tajribasi O‘zbekiston uchun ilmiy asoslangan, uzoq muddatli va tizimli yondashuv namunasi sifatida ahamiyat kasb etadi. Bu tajriba ta’lim va fanni iqtisodiy taraqqiyotning qo‘shimcha omili emas, balki uning asosiy harakatlantiruvchi kuchiga aylantirish zarurligini yaqqol ko‘rsatib beradi.

Ilmiy diplomatiya: JSPS va JST bilan hamkorlikning strategik ahamiyati

Yaponiyaga amalga oshirilgan rasmiy tashrif doirasida ilmiy diplomatiya yo‘nalishida ham muhim va uzoq muddatli ahamiyatga ega natijalarga erishildi. Xususan, Yaponiyaning yetakchi ilmiy institutlari — Japan Society for the Promotion of Science (JSPS) va Japan Science and Technology Agency (JST) bilan hamkorlikni yanada kengaytirish masalalari atroflicha muhokama qilindi. Bu muzokaralar fan sohasidagi hamkorlikni alohida loyihalar darajasidan chiqarib, institutsional va tizimli hamkorlik bosqichiga o‘tkazishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir.

JSPS bilan olib borilgan muloqotlar, avvalo, fundamental tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash, qo‘shma ilmiy izlanishlar geografiyasini kengaytirish hamda tadqiqotchilar almashinuvi mexanizmlarini mustahkamlash masalalariga qaratildi. Ayniqsa, yosh olimlarni qo‘llab-quvvatlash, doktorantlar va postdoktorantlar uchun stajirovkalar, qo‘shma grant dasturlari orqali ilmiy maktablar o‘rtasida uzviy aloqalarni yo‘lga qo‘yish ustuvor vazifa sifatida belgilab olindi. Bu yo‘nalishdagi hamkorlik inson kapitali sifatini oshirish, yangi avlod tadqiqotchilarini xalqaro ilmiy standartlar asosida tayyorlashga xizmat qiladi.

JST bilan hamkorlik esa amaliy va innovatsion tadqiqotlarga yo‘naltirilgani bilan ajralib turadi. Xususan, SATREPS (Science and Technology Research Partnership for Sustainable Development), SICORP (Strategic International Collaborative Research Program) kabi xalqaro dasturlar doirasida qo‘shma loyihalarni amalga oshirish imkoniyatlari muhokama qilindi. Mazkur dasturlar fan, texnologiya va innovatsiyalarni barqaror rivojlanish maqsadlari bilan uyg‘unlashtirgan holda amaliy yechimlar ishlab chiqishga qaratilgani bilan strategik ahamiyat kasb etadi.

Ushbu hamkorlik formatlari O‘zbekiston ilm-fani uchun bir necha muhim yo‘nalishlarda yangi imkoniyatlar ochadi. Birinchidan, milliy ilmiy tadqiqotlarning xalqaro raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, ilmiy natijalarni innovatsion mahsulot va texnologiyalarga aylantirish jarayonini tezlashtiradi. Uchinchidan, O‘zbekiston olimlarining jahon ilmiy ekotizimiga integratsiyalashuvini ta’minlab, mamlakat ilmiy salohiyatining xalqaro maydonda tan olinishini mustahkamlaydi.

Ilmiy diplomatiyaning aynan shunday modeli — ya’ni fan orqali ishonchni mustahkamlash, uzoq muddatli hamkorlik aloqalarini shakllantirish va global ilmiy muammolarga qo‘shma yechimlar ishlab chiqish — zamonaviy xalqaro munosabatlarda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. JSPS va JST bilan yo‘lga qo‘yilayotgan hamkorlik O‘zbekiston uchun fanni tashqi siyosatning muhim tarkibiy qismiga aylantirish, ilm-fanni iqtisodiy va texnologik taraqqiyotning asosiy drayveri sifatida namoyon etishga xizmat qiladi.

Shu ma’noda, Yaponiya safari doirasida ilmiy diplomatiya sohasida erishilgan kelishuvlar faqat ayrim loyihalar yoki grantlar bilan cheklanib qolmay, O‘zbekistonning global ilmiy makonda o‘z o‘rnini mustahkamlashga qaratilgan strategik qadam sifatida baholanishi mumkin.

Akademik hamkorlik va kadrlar tayyorlashda yangi bosqich

O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasidagi ta’lim sohasidagi hamkorlik so‘nggi yillarda sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Bugungi kunda 2,8 mingdan ortiq o‘zbekistonlik talabaning Yaponiyaning yetakchi universitetlarida tahsil olayotgani mazkur yo‘nalishdagi hamkorlikning barqaror va tizimli tus olganidan dalolat beradi. Bu ko‘rsatkich ta’lim sohasidagi aloqalar faqat alohida tashabbuslar bilan cheklanib qolmayotgani, balki inson kapitaliga qaratilgan uzoq muddatli strategik yondashuv shakllanayotganini ko‘rsatadi.

Ayniqsa, JDS stipendiya dasturi doirasida 440 nafardan ortiq davlat xizmatchilarining Yaponiyada tayyorlangani ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va institutsional hamkorlikning mustahkam poydevorga ega ekanini tasdiqlaydi. Ushbu dastur nafaqat yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, balki davlat boshqaruvi tizimida zamonaviy bilim, tahliliy tafakkur va innovatsion yondashuvlarni joriy etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yaponiya ta’lim modeli asosida tayyorlangan mutaxassislar mamlakatimizda islohotlarni amalga oshirish jarayonida faol ishtirok etib, bilim va tajriba transferiga xizmat qilmoqda.

Akademik hamkorlikni institutsional darajaga ko‘tarishda Samarqand shahrida o‘tkazilgan O‘zbekiston–Yaponiya Rektorlar forumlari alohida o‘rin tutadi. Ushbu forumlar universitetlar o‘rtasidagi aloqalarni shaxsiy tashabbuslar yoki alohida shartnomalar doirasidan chiqarib, tizimli va uzoq muddatli hamkorlik formatiga o‘tkazishga xizmat qildi. Forumlar doirasida qo‘shma ta’lim dasturlari, ilmiy tadqiqotlar, akademik almashinuv va innovatsion loyihalar bo‘yicha aniq kelishuvlarga erishilishi hamkorlikning amaliy mazmunga ega ekanini ko‘rsatadi.

Muhim jihat shundaki, mazkur akademik hamkorlik faqat talabalar va professor-o‘qituvchilar almashinuvi bilan cheklanib qolmayapti. U ta’lim mazmunini yangilash, o‘quv dasturlarini xalqaro standartlarga moslashtirish, ilmiy tadqiqotlarni iqtisodiy va ijtimoiy ehtiyojlar bilan bog‘lash kabi kompleks vazifalarni qamrab olmoqda. Bu esa kadrlar tayyorlash tizimini zamonaviy talablarga javob beradigan, raqobatbardosh va innovatsiyaga yo‘naltirilgan tizimga aylantirishga xizmat qiladi.

O‘zbekistonda Yaponiya universitetlari konsorsiumi tashkil etilishi — institutsional sifat o‘zgarishi

Sukuba universiteti bilan hamkorlikda Toshkent shahrida birinchi O‘zbekiston–Yaponiya universitetini tashkil etish rejasi ta’lim sohasida miqdoriy emas, balki sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tishni anglatadi. Bu tashabbus alohida qo‘shma ta’lim dasturini ochish yoki akademik almashinuvni kengaytirish bilan cheklanib qolmay, oliy ta’lim tizimida institutsional modelni yangilashga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Mazkur loyiha orqali ta’lim, fan va innovatsiya o‘rtasidagi bog‘liqlikni yagona tizim sifatida shakllantirish ko‘zda tutilmoqda.

Tsukuba University bilan hamkorlikda tashkil etilayotgan universitetlar konsorsiumi ilg‘or ta’lim standartlari, tadqiqotlarga asoslangan o‘qitish (research-based education) va innovatsion ekotizim tamoyillarini O‘zbekiston sharoitiga joriy etish imkonini beradi. Qo‘shma ta’lim dasturlari bilan bir qatorda ilmiy tadqiqotlar, qo‘shma laboratoriyalar, startap loyihalar va texnologik transfer mexanizmlarini yo‘lga qo‘yish rejalashtirilmoqda. Bu esa oliy ta’lim muassasasini faqat bilim berish markazi emas, balki innovatsiya va iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi institutsional maydonga aylantirishga xizmat qiladi.

Yaponiya universitetlari konsorsiumi modeli, ayniqsa, yuqori malakali muhandislar, tadqiqotchilar va innovatsion fikrlaydigan mutaxassislar tayyorlashda strategik ahamiyatga ega. Yaponiya tajribasida ta’lim va fanning sanoat bilan uzviy bog‘liqligi yuqori texnologik mahsulotlar va ilmiy natijalarning tezkor amaliyotga joriy etilishini ta’minlagan. Mazkur modelni O‘zbekistonda tatbiq etish orqali milliy oliy ta’lim tizimida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning yangi institutsional poydevori yaratiladi.

Bu borada Nagoya University rahbariyatining bayonoti alohida ahamiyat kasb etadi. Universitet prezidenti O‘zbekistonda yapon universitetining ochilishi yapon akademik jamoasi uchun katta sharaf bilan birga yuksak mas’uliyat ekanini ta’kidlab, ushbu tashabbusni ikki mamlakat o‘rtasidagi ishonch va strategik yaqinlikning amaliy ifodasi sifatida baholadi. Bu fikr universitetlar konsorsiumi loyihasiga Yaponiya tomonining ham faqat sherik emas, balki to‘liq institutsional mas’uliyat bilan yondashayotganini ko‘rsatadi.

Shu ma’noda, universitet tashkil etish tashabbusi O‘zbekiston–Yaponiya ta’lim hamkorligini yangi institutsional sifatga olib chiqadi. U milliy oliy ta’lim tizimida ilg‘or xalqaro amaliyotlarni joriy etish, ilmiy-tadqiqot salohiyatini oshirish va innovatsion iqtisodiyot uchun zarur inson kapitalini shakllantirishda hal qiluvchi omilga aylanishi mumkin. Bu loyiha ta’lim sohasidagi hamkorlikni ramziy darajadan chiqarib, aniq natijalarga yo‘naltirilgan strategik mexanizm sifatida namoyon etadi.

Ekologiya va barqaror rivojlanish: Tottori tajribasi

O‘zbekiston–Yaponiya ta’lim va ilmiy hamkorligining muhim yo‘nalishlaridan biri ekologiya va barqaror rivojlanish sohasidagi qo‘shma tashabbuslardir. Shu ma’noda, Tottori University bilan hamkorlik O‘zbekiston uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Universitet rahbariyati tomonidan O‘zbekistonning cho‘llangan hududlarini ilmiy yondashuvlar asosida obodonlashtirish, agrotexnologiya va ekologik barqarorlik sohalarida qo‘shma tadqiqotlar olib borishga tayyorlik bildirilishi bu hamkorlikning amaliy yo‘naltirilganini ko‘rsatadi.

Ma’lumki, iqlim o‘zgarishi Markaziy Osiyo uchun allaqachon nazariy tahdid emas, balki iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga bevosita ta’sir ko‘rsatayotgan real muammoga aylangan. Cho‘llanish jarayonlarining tezlashishi, suv resurslarining kamayishi, yer unumdorligining pasayishi O‘zbekiston oldida turgan eng dolzarb ekologik masalalardan hisoblanadi. Tottori universitetining cho‘l ekotizimlarini tiklash, qumli hududlarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, suvni tejovchi agrotexnologiyalarni joriy etish bo‘yicha ilmiy tajribasi mazkur muammolarga ilmiy asoslangan va uzoq muddatli yechimlar ishlab chiqish imkonini beradi.

Bu hamkorlik faqat alohida tadqiqotlar doirasida qolib ketmasdan, ekologiya sohasidagi ilmiy bilimlarni amaliyotga joriy etish, ya’ni barqaror rivojlanish modelini shakllantirishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Agrotexnologiya va ekologik innovatsiyalar sohasida qo‘shma laboratoriyalar, tajriba maydonlari va pilot loyihalarni yo‘lga qo‘yish orqali O‘zbekistonning cho‘llangan hududlarida iqtisodiy faollikni saqlab qolish va aholi turmush darajasini yaxshilash imkoniyati paydo bo‘ladi.

Tashrif doirasida sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar, qishloq va suv xo‘jaligi, “yashil” energetika, barqaror rivojlanish, seysmologiya va “aqlli shahar” texnologiyalari kabi sohalarda hamkorlikni chuqurlashtirish masalalariga alohida e’tibor qaratilgani ham tasodifiy emas. Bu yo‘nalishlar O‘zbekiston iqtisodiyotining kelgusi o‘sish nuqtalari hisoblanib, ularda ilmiy tadqiqot va innovatsiyalarni jadallashtirish strategik ahamiyat kasb etadi. Yaponiyaning ushbu sohalardagi ilg‘or tajribasi O‘zbekiston uchun texnologiyalar transferi va kadrlar tayyorlashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.

Shu tariqa, Tottori universiteti bilan yo‘lga qo‘yilayotgan hamkorlik ekologiya va barqaror rivojlanish masalalarini ta’lim va fan orqali hal etishning namunaviy modeli sifatida namoyon bo‘lmoqda. Bu yondashuv O‘zbekiston–Yaponiya strategik sherikligining mazmunan boyib, inson kapitali bilan bir qatorda tabiiy resurslarni asrash va kelgusi avlodlar manfaatini ta’minlashga qaratilgan uzoq muddatli hamkorlikka aylanayotganini yaqqol ko‘rsatadi.

Xulosa qilib aytganda, Yaponiyaga amalga oshirilgan mazkur tashrif O‘zbekiston–Yaponiya munosabatlarini yangi, intellektual bosqichga ko‘tardi. Ta’lim, fan va innovatsiyalar sohasida ilgari surilgan tashabbuslar nafaqat joriy islohotlarning mantiqiy davomi, balki mamlakatimiz uzoq muddatli taraqqiyoti uchun mustahkam intellektual poydevor yaratadi. Bu hamkorlik O‘zbekistonning ochiqlik, hamkorlik va taraqqiyotga qaratilgan siyosatining yorqin namunasi sifatida kelgusi avlodlar manfaatiga xizmat qiladi.

Qo‘ng‘irotboy Sharipov,
Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri