Sir emaski, keyingi yillarda mamlakatimizda huquqni himoya qilish, jismoniy va yuridik shaxslarning vaqt va mablag‘ini tejash, ortiqcha keraksiz qog‘ozbozliklarning oldini olish, nizolarni taraflarning yarashuviga asosan tinch yo‘l bilan hal etishga qaratilgan huquq institutlari, xususan mediatsiya instituti keng qo‘llanilib kelinmoqda. 

Mamlakatimizda mediatsiya instituti 01.01.2019 yildan O‘zbekiston Respublikasi “Mediatsiya to‘g‘risida”gi Qonuni kuchga kirgan sanadan qo‘llanilib kelinayotganligi bois, zamonaviy huquqiy tushuncha sifatida nisbatan yangi bo‘lganligini inobatga olib, avvalo, “mediatsiya” so‘zining lug‘aviy ma’nosiga to‘xtalsak. Xususan, ushbu so‘z lotincha “mediare” so‘zidan olingan bo‘lib, “hakamlik qilish, kelishtirish maqsadida aralashish” degan ma’nolarni anglatadi. Mediatsiya instituti dastlab XX asrning ikkinchi yarmidan keyin, asosan AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya kabi davlatlarda rivojlana boshlagan bo‘lib, dastlab ushbu institut oilaviy nizolarni hal etishda qo‘llanilgan. Keyinchalik, nizolarni hal etishning muqobil instituti sifatida boshqa turdagi nizolar, xususan mehnat, tijorat, ommaviy va boshqa nizolarni hal qilishda e’tirofga sazovor bo‘lgan.

E’tirof etish joizki, bu borada davlatimiz rahbarining 17.06.2020 yilda qabul qilgan “Nizolarni muqobil hal etishning mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4754-sonli Qarori yangi bosqichni boshlab berdi.

Iqtisodiy protsessual qonunchiligiga “mediatsiya” atamasi kiritilib, ishni sudda ko‘rishga tayyorlash paytida sudya tomonidan kelishuv bitimini tuzish yoki nizoni hal etishning muqobil usullarini qo‘llash ehtimolini aniqlashi, ularning huquqiy oqibatlarini tushuntirishi, shuningdek huquqiy jamiyatda nizoni hal etishning muqobil mexanizmlari yaratilishi jismoniy va yuridik shaxslarning buzilgan huquqlarini tiklashga erishishning samarali vositasi sifatida baholanadi. Huquqni qo‘llash amaliyoti va ijtimoiy hayotda turli sub’ektlarning manfaatlar to‘qnashuvi, bahs-munozaralar va nizolar kelib chiqishi tabiiy jarayon. Nizolarni hal etish tizimi ularni sud orqali va muqobil usullar bilan hal qilishni o‘z ichiga oladi.

Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi IPKning 131-moddasida taraflar nizoni muqobil usullar bilan, ya’ni kelishuv bitimini yoki mediativ kelishuvni tuzib hal etish mumkinligi nazarda tutilgan. Bunda kelishuv bitimi yoki mediativ kelishuv da’vo tartibidagi har qanday ish bo‘yicha tuzilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi “Mediatsiya to‘g‘risida”gi Qonunining
4-moddasiga binoan, mediatsiya – kelib chiqqan nizoni taraflar o‘zaro maqbul qarorga erishishi uchun ularning ixtiyoriy roziligi asosida mediator ko‘magida hal etish usuli hisoblanadi.

Ta’kidlash lozimki, IPKda nazarda tutilgan nizolarni hal etishning ikkita muqobil usullarining bir-biridan farqi, kelishuv bitimi ish yuritishning har qanday bosqichida va sud hujjati ijro etish jarayonida tuzilishi mumkin. Mediativ kelishuv esa birinchi instansiya sudida sud alohida xonaga yakuni sud hujjatini qabul qilish uchun chiqquniga qadar tuziladi. Ya’ni, mediativ kelishuv ishning keyingi bosqichlari (apellyatsiya, kassatsiya va taftish instansiyalari)da tuzilishi imkoniyati mavjud emas.

Mediativ kelishuvning yana bir farqli jihati shundaki, qonunchilikka ko‘ra kelishuv bitimi sud tomonidan tasdiqlanishi va bu haqida ajrim chiqarilishi talab etilsa, mediativ kelishuv esa sud tomonidan tasdiqlanmasdan, IPK 107-moddasining 5³-bandiga asosan da’vo arizasini ko‘rmasdan qoldirishga asos bo‘ladi hamda da’vogar agar mediativ kelishuv ixtiyoriy ravishda ijro etilmasa, tegishli talablar bilan takroran sudga murojaat qitlish huquqini saqlab qoladi. Shunga ko‘ra, basharti nizo bo‘yicha taraflar o‘rtasida kelishuv bitimi tuzilib, sud tomonidan tasdiqlangan hollarda IPK 110-moddasining 7-bandiga asosan da’vo arizasi bo‘yicha ish yuritish tugatiladi.

Shuningdek, Qonunning 3-moddasiga muvofiq, uning amal qilishi fuqarolik huquqiy munosabatlardan, agar qonunda boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, shu jumladan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish munosabati bilan, mijoz va bank (kredit tashkilotlari) o‘rtasidagi munosabatlardan, sug‘urta shartnomasidan yuzaga keladigan munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarga, mehnat va oilaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarga mediatsiyani qo‘llash bilan bog‘liq munosabatlarga nisbatan tatbiq etiladi. Ushbu Qonunning amal qilishi mediatsiyada ishtirok etmayotgan uchinchi shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga, jamoat manfaatlariga daxl qiladigan yoki daxl qilishi mumkin bo‘lgan nizolarga nisbatan tatbiq etilmaydi.

Masalan, davlat muassasasi sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilib, javobgar mas’uliyati cheklangan jamiyati hisobidan 500 mln. so‘m miqdoridagi yetkazilgan zararni undirishni so‘ragan. Ishni ko‘rish davomida taraflar o‘rtasida go‘yoki “mediativ kelishuv” tuzilgan bo‘lib, javobgar da’vo arizasini ko‘rmasdan qoldirishni so‘rab sudga iltimosnoma kiritgan. Vaholanki, da’vogarning sudga murojaat qilishiga javobgar tomonidan davlatga 500 mln. so‘m miqdorida zarar yetkazilganligi sabab bo‘lgan. Mazkur holatda, sud iltimosnomani qanoatlantirishni rad etgan holda umumiy tartibda ish yuritishni davom ettiradi.

Shu o‘rinda eslatib o‘tish lozimki, O‘zbekiston Respublikasining 20.10.2025 yildagi “O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga nizolarni muqobil hal etishda mediatsiya institutini takomillashtirishga qaratilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonuniga binoan, “Mediatsiya to‘g‘risida”gi Qonuni, IPK va boshqa qonun hujjatlariga bir qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi.

O‘zbekiston Respublikasi IPK 25-moddasi (ishlarning sudga taalluqliligi)ning birinchi qismi “Mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi ishlar” deb nomlangan yangi
4²-band bilan to‘ldirildi va o‘z navbatida, ushbu to‘ldirish asnosida ushbu toifadagi ishlarni yuritish deb nomlangan yangi bob kiritildi.

Xususan, yangi “Mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi ishlarni yuritish” deb nomlangan 29²-bob 232¹⁰-323¹⁴-moddalarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, iqtisodiy sudlov sohasida mazkur toifadagi ishlarni yuritish tartibini belgilab beradi.

Xususan, IPK 232¹⁰-moddasida mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berishning umumiy qoidalari belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra mazkur qoidalar mediativ kelishuv tuzgan taraflarning mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi arizalari iqtisodiy sud tomonidan ko‘rib chiqilayotganda qo‘llaniladi.

Mediativ kelishuv taraflar tomonidan ixtiyoriy ravishda bajarilmagan taqdirda mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi ish mediativ kelishuv tuzgan manfaatdor tarafning arizasiga binoan iqtisodiy sud tomonidan ko‘rib chiqiladi.

Shuningdek, IPK 232¹¹-moddasida mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi arizaning shakli va mazmuniga qo‘yiladigan bir qator talablar belgilangan. Masalan, mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi ariza yozma shaklda yoki elektron hujjat tarzida berilishi, arizachi yoki uning vakili tomonidan imzolanishi lozim.

Bundan tashqari, IPK 232¹²-moddasiga ko‘ra mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi arizani ko‘rib chiqish tartibi belgilangan.

Mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi ariza ushbu Kodeksda nazarda tutilgan qoidalarga binoan sudya tomonidan yakka tartibda ko‘rib chiqiladi.

Iqtisodiy sud mediativ kelishuv tuzgan taraflarni sud majlisining vaqti va joyi to‘g‘risida xabardor qiladi. Sud majlisining vaqti va joyi haqida tegishli tarzda xabardor qilingan mazkur shaxslarning kelmaganligi ishni ko‘rib chiqish uchun to‘sqinlik qilmaydi.

Iqtisodiy sud ishni sud majlisida ko‘rib chiqayotganda mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berishni rad etish uchun ushbu Kodeksning 232¹³-moddasida nazarda tutilgan asoslar mavjudligini yoki mavjud emasligini bildirilgan talablar va mediativ kelishuvda belgilangan majburiyatlar to‘liq bajarilganligini yoxud bajarilmaganligini aniqlaydi.

Iqtisodiy sud arizani sud majlisida ko‘rib chiqayotganda mediativ kelishuvni tuzishga sabab bo‘lgan nizoni mazmunan ko‘rib chiqishga haqli emas.

Ahamiyatli yana bir jihati shundan iboratki, IPK 232¹³-moddasida mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berishni rad etish asoslari nazarda tutilgan.

Xususan, mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish quyidagi hollarda rad etiladi, agar:

-mediativ kelishuv qonunchilikka zid bo‘lsa;

-mediativ kelishuvning ijrosi talab etilayotgan shartlari o‘zgartirilgan yoki bekor qilingan bo‘lsa;

-mediativ kelishuvda belgilangan majburiyatlar to‘liq bajarilgan bo‘lsa;

-mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi ariza mediativ kelishuvni ixtiyoriy ijro etish muddati tugagan kundan e’tiboran olti oy o‘tganidan keyin berilgan bo‘lsa, bundan o‘tkazib yuborilgan muddat sud tomonidan uzrli deb topilgan va tiklangan hollar mustasno.

Mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish rad etilgan bo‘lsa, mediativ kelishuvni tuzgan taraflar bunday nizoni hal qilish uchun ushbu Kodeksda nazarda tutilgan qoidalar bo‘yicha iqtisodiy sudga murojaat etishi mumkin.

IPK 232¹⁴-moddasida sudning mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi arizani ko‘rib chiqish natijasi bo‘yicha ushbu Kodeksda hal qiluv qarori qabul qilish uchun nazarda tutilgan qoidalarga binoan ajrim chiqarishi belgilangan bo‘lib, unda iqtisodiy sud mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi yoki mazkur ijro varaqasini berishni rad etish to‘g‘risidagi ajrim chiqarishi, ajrimning mazmunida ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan ma’lumotlar belgilangan. Iqtisodiy sudning mediativ kelishuvni majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi berish to‘g‘risidagi ajrimi darhol ijro etilishi lozim bo‘lib, mazkur ajrim ustidan IPKda belgilangan tartibda shikoyat qilinishi (protest keltirilishi) mumkin.

Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, mediativ kelishuvga erishishlari avvalo, fuqarolar, tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasidagi nizolarni o‘zaro maqbul usulda nizosiz, samarali va tezkor ravishda hal etishga, ularning kelgusidagi o‘zaro manfaatli hamkorligining davom ettirilishiga, taraflarning turli ovoragarchiliklarining oldini olishga, ishni sudda ko‘rish bilan bog‘liq davlat boji bilan bog‘liq sarf-harajatlarini iqtisod qilishga, shu bilan birga mediatsiya tartib-taomillarining qo‘llanilishini rag‘batlantirish orqali sudlardagi yuklamani maqbullashtirishga xizmat qiladi.

Termiz tumanlararo iqtisodiy sudi sudyasi Botirjon Abdullayev