O‘zbekiston Respublikasi Madaniy meros agentligi

Mamlakatimizda milliy qadriyatlarni, yurtimizdagi tarixiy obida va madaniy asrab-avaylash, o‘rganish va muhofaza qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida” gi qonuni bu borada muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, tarixiy obidalarimizni bus-butunligicha saqlab, kelajak avlodga yetkazish maqsadida bir qator qonun hujjatlari, qaror hamda farmonlar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, 2024-yil davomida Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish borasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Madaniy meros agentligining Ilmiy-ekspert kengashi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi 20.05.2024-yildagi 295-son qarori”, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 25.03.2024-yildagi “Moddiy madaniy merosning ko‘chmas mulk obyektlari milliy ro‘yxatiga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida” 154-son hamda  “Moddiy madaniy merosning ko‘chmas mulk obyektlari milliy ro‘yxatiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi 22.04.2024-yildagi 227-son qarorlari e’lon qilindi.

Joriy yilning 25-mart kuni O‘zbekiston Respublikasi Madaniy meros agentligi tomonidan “Xalqaro madaniy yodgorliklar va tarixiy maskanlarni asrash borasida amalga oshirilgan ishlar” mavzusida ommaviy axborot vositalari uchun matbuot anjumani tashkil etildi.Agentlik tomonidan o‘tkazilgan tadbirda so‘nggi yillarda madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish, asrash, targ‘ib qilish va ulardan foydalanish masalalari bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilayotgani hamda bu borada o‘rnatilgan xalqaro hamkorlik aloqalari haqida so‘z bordi. 2024-yilga qadar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 4-oktabrdagi 846-son qarori bilan tasdiqlangan “Moddiy madaniy merosning ko‘chmas mulk obyektlari milliy ro‘yxati”ga asosan respublikada madaniy meros obyektlari jami hisobda 8210 tani tashkil etgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularning soni 8 366 taga yetdi.  Shundan, 4796 tasi arxeologiya yodgorliklari, 2268 tasi arxitektura va 772 tasi monumental san’at yodgorliklari, 530 tasi esa diqqatga sazovor joylar, qolgan 157 tasi mozaika va kompozitsiyalar hisoblanadi.

Jumladan, 2024-yil davomida 127 ta moddiy madaniy meros obyektlari aniqlanib, ro‘yxatga qo‘yish uchun hozirgi kunda vazirlik va idoralar bilan kelishish uchun qaror loyihasi yuborilgan.

Shulardan:

Arxitektura obyektlari soni - 59 ta

Arxeologiya obyektlari soni - 26 ta

Diqqatga sazovor joylar soni - 30 ta

Monumental(mozaika) obyektlar soni - 12 tani tashkil etadi.

O‘tgan 2024-yil davomida amalga oshirilgan ishlar xususida ham ma’lumot berildi, jumladan: Respublikadagi 123 ta madaniy meros obyektlarida restavratsiya va ta’mirlash-tiklash ishlarini amalga oshirish bo‘yicha tegishli shartnomalar tuzildi. Obyektlarning loyiha-smetasi ishlab chiqildi hamda ta’mirlash-tiklash ishlari amalga oshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 20.05.2024-yilda O‘zbekiston Respublikasi Madaniy meros agentligining Ilmiy-ekspert kengashi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi 295-sonli obyektlarda qabul qilindi. Unga ko‘ra, mazkur qarorga asosan Ilmiy-ekspert kengashining tarkibi yangilangan tarkibi tasdiqlandi obyektlarini Kengashga qo‘shimcha vazifa obyektlarini funksiyalar yuklatildi.

2024-yil davomida Ilmiy-ekspert kengashining 24 ta yig‘ilish bo‘lib o‘tgan, shundan, 6 tasi sayyor shaklda o‘tkazilgan. 2024-yil mobaynida Ilmiy-ekspert kengashi 1 192 ta jismoniy obyektlarini yuridik shaxslar tomonidan taqdim etilgan loyihalar ko‘rib chiqilgan. Jumladan, 207 ta loyiha ma’qullangan, 481 ta shart bilan ma’qullandi, rad etilganlar 504 ta, shundan, 155 ta loyiha amalda qurib bitkazilgan binolar bo‘lganligi sababli rad etilgan. 2025-yil I-chorakda obyektlarini yil I-chorakda 4 ta yig‘ilish bo‘lib o‘tgan, shundan 2 tasi sayyor shaklda o‘tkazildi. 313 ta loyihalar ko‘rib chiqilgan obyektlarini tegishli xulosalar berilgan. Jumladan, 102 ta loyiha ma’qullangan, 78 ta shart bilan ma’qullandi hamda 133 ta rad etilgan. O‘tgan yilning I chorak holatiga taqqoslanadigan bo‘lsa Ilmiy-ekspert kengashida kelib tushgan loyihalar obyektini 6 barobarga oshgan foiz ko‘rsatgichlarda esa 84 % ga o‘sgan.

Respublikada 127 ta davlat muzeylari va uning filiallari mavjud. Jumladan, Madaniy meros agentligi tizimida 114 ta muzey (37 ta asosiy muzey, 77 ta filial) faoliyat yuritib kelmoqda. Ulardan 7 tasi muzey-qo‘riqxonalar hisoblanadi. Davlat muzeylari fondlaridagi muzey ashyolari va kolleksiyalari soni 2 mln 600 mingtani tashkil etadi. Shundan, 135 mingtasi muzey ekspozitsiyalarida namoyish qilinmoqda. Muzeylar tomonidan 2024-yilda 253 ta ilmiy-amaliy anjuman va seminarlar, 1823 ta madaniy-ma’rifiy tadbirlar, 678 ta ko‘rgazma, 737 ta mahorat-darslari, 450 ta teatrlashtirilgan sahna namoyishlari tashkil etildi. Muzeylarga 2024 yil davomida jami 4 mln 340 ming nafar mahalliy va xorijiy sayyohlar tashrif buyurdi. Shundan, xorijiy sayyohlar soni 1 mln 120 ming nafarni, mahalliy mehmonlar soni 3 mln 200 ming nafarni, shundan 18 yoshgacha bo‘lgan tashrifchilar soni 1,5 mln nafarni, nafaqa yoshidagi tashrifchilar soni 458 ming nafarni, nogironligi bo‘lgan shaxslar 29 ming nafar, ijtimoiy muhofazaga olingan shaxslar 230 ming nafarni tashkil etdi.

2022-2024 yillar davomida 34 ta davlat muzeylarida xatlov ishlari olib borildi. Xatlov jarayonida 5 ta muzeyda kamomad va nomutanosibliklar aniqlangan va ma’lumotlar belgilangan tartibda prokuratura organlariga taqdim etildi. Madaniy meros agentligi tomonidan Davlat muzeylarida faoliyat yuritib kelayotgan 82 nafar rahbar va xodimlarning respublika va xorij mamlakatlarida soha bo‘yicha malakasi oshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 27-maydagi 261-sonli qarori ijrosi yuzasidan “Aholidagi madaniy boyliklarni davlat muzeylari tomonidan qabul qilib olishni rag‘batlantirish va ommalashtirishga qaratilgan “Milliy merosga mening hissam!” umumxalq aksiyasi 2022-yil 1-iyuldan boshlab doimiy ravishda o‘tkazilib kelinmoqda. 2024 yil davomida mazkur aksiya doirasida Madaniy meros agentligi tomonidan 2 mlrd 834 mln so‘mga jami 97 ta madaniy boyliklar xarid qilindi va belgilangan tartibda davlat muzeylariga topshirildi.“Milliy merosga mening hissam!” umumxalq aksiyasi davlat muzeylari tomonidan ham faol o‘tkazib kelinmoqda. Xususan, 2024 yilda mahalliy budjetlardan 5 mlrd 213 mln so‘m ajratilgan. Davlat muzeylari fond xarid komissiyalarining 322 ta bayonnomalariga ko‘ra, 2354 ta madaniy boyliklar jami 4 mlrd 074 mln so‘mga xarid qilingan. Shuningdek, aksiya doirasida 3899 ta madaniy boyliklar aholi tomonidan muzeylarga beg‘araz taqdim qilingan. Muzeylardagi muzey ashyolari va to‘plamlarini belgilangan tartibda saqlash  asrash hamda muzey xodimlariga yetarli shart-sharoitlarni yaratish maqsadida 8 mlrd 744 mln so‘m mablag‘ evaziga muzeylarning moddiy texnik bazasi kuchaytirildi.

Muzeylar tomonidan 2025-yilda 300 ta ilmiy-amaliy anjuman va seminarlar, 2000 ta madaniy-ma’rifiy tadbirlar, 700 ta ko‘rgazma, 800 ta mahorat-darslari va 500 ta teatrlashtirilgan sahna namoyishlarini tashkil etish rejalashtirilgan. Shuningdek, 2025 yilda muzeylar va madaniy meros obyektlariga sayyohlar sonini 6 mln nafardan oshirish,8 ta muzeyda xatlov ishlarini olib borish,muzeyda faoliyat yuritib kelayotgan 107 nafar xodimlarning respublika va xorijda malakasini oshirish ko‘zda tutilgan. 2025 yilda davlat byudjetidan muzeylarni rivojlantirish, moddiy-texnik bazasini zamon talablariga mos ravishda shakllantirish uchun 8 mlrd 755 mln so‘m mablag‘ ajratilgan bo‘lib, mazkur mablag‘larga yil davomida bosqichma-bosqich davlat muzeylarining moddiy-texnik bazasini kuchaytirish rejalashtirilgan.

2025 yilda “Milliy merosga mening hissam!” umumxalq aksiyasi doirasida Davlat byudjetidan 3 mlrd so‘m ajratildi hamda hududlardagi tegishli davlat muzeylariga Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika byudjeti, viloyatlar viloyat budjetlari va Toshkent shahri shahar byudjetidan 500 mln so‘mdan mablag‘ ajratilishi belgilangan. Bugungi kunda mazkur mablag‘lar evaziga aholi qo‘lidagi madaniy boyliklarni xarid qilish jarayoni olib borilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma’muriy islohotlar doirasida madaniy meros sohasida davlat boshqaruvini samarali tashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2023-yil 1-iyundagi 177-son qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Madaniy meros agentligining tashkiliy tuzilmasi tasdiqlangan bo‘lib, ushbu tuzilmaga ko‘ra, Agentlik huzurida 2 ta ilmiy-tadqiqot instituti, 4 ta direksiya, 1 ta tahririyat, 6 ta davlat muzey-qo‘riqxonasi, 18 ta davlat muzeylari va 13 ta davlat uy-muzeylari hamda Agentlikning 14 ta hududiy boshqarmalari mavjud.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yishga doir birinchi navbatdagi tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2023-yil 25-yanvardagi PF-14-son Farmoniga asosan Madaniy meros agentligi va uning hududiy boshqarmalarida jami boshqaruv shtat birliklari soni 206 tani (shundan, markaziy apparat 74 ta, hududiy boshqarmalar 132 ta) tashkil etadi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 3-oktabrdagi PF-5843-son Farmoni ijrosini samarali tashkil etish maqsadida 2024-yilda Agentlik va uning hududiy boshqarmalaridagi jami 79 nafar davlat fuqarolik xizmatchilarini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi va uning hududiy filiallarida qisqa muddatli (56 soatlik) malaka oshirish kurslaridan o‘tishi ta’minlandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Nogironligi bo‘lgan shaxslarga qulay va to‘siqlarsiz muhit yaratish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2024-yil 18-iyuldagi 266-sonli qaroriga asosan Agentlik va uning tizim tashkilotlaridagi 25 nafar fuqarolar murojaatlari bilan ishlash bo‘yicha mas’ul xodimlarni surdotarjimonlik kurslarida malakasini oshirilishi ta’minlandi.

Shu bilan birga, xodimlarni xorijda malakasini oshirish maqsadida Madaniy meros agentligi va muzey xodimlari bilan birgalikda 2024-yil 28-aprel – 5-may kunlari Koreya Respublikasiga hamda 2024-yil 22–28-sentabr kunlari Turkiya Respublikasiga xizmat safari tashkil qilindi. Bundan tashqari mamlakatimizning arxeologik yodgorliklarini tadqiq qilish, ilmiy o‘rganish va ularni ochiq osmon ostidagi muzeylarga aylantirish borasida ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, arxeologiya tadqiqotlarini olib borish uchun 110 ta ruxsatnoma hamda 70 ta ochiq varaq rasmiylashtirildi.

3 ta arxeologiya yodgorligi – Afrosiyob (Samarqand), Axsikent va Uchtepa (Namangan)da muzeylashtirish choralari ko‘rildi. 5 ta arxeologiya yodgorligida muzeylashtirish ishlarini olib borish uchun loyihalar ishlab chiqildi. Farg‘ona viloyatida 108 ta, Navoiy viloyatida 275 ta arxeologiya yodgorligi xatlovdan o‘tkazildi. Jumladan, arxeologiya obyektlarini muhofaza qilish maqsadida: 4 648 ta arxeologiya obyektlarining kadastr hujjatlari rasmiylashtirilgan, 4144 ta madaniy meros obyektining kadastr hujjati yagona elektron tizimga kiritilgan. 4 648 ta arxeologiya obyektlariga muhofaza belgilari o‘rnatilgan. 2 815 ta obyektning muhofaza tegralari belgilangan.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 30 yanvarda tasdiqlangan ““O‘zbekiston–2030” strategiyasini “Atrof-muhitni asrash va yashil iqtisodiyot” yilida amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”gi PF-16-son farmonida belgilangan topshiriqlar ijrosini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar dasturiga asosan: 75 ta arxeologiya yodgorliklarida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, I chorakda 8 ta, II chorakda 20 ta, III chorakda 20 ta, IV chorakda 27 ta arxeologiya obyektlarida ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish, 3 ta arxeologiya yodgorliklarini konservatsiya qilish va muzeylashtirish choralarini ko‘rish. belgilab berilgan. Jumladan, Buxoro viloyati, Qorako‘l tumani “Poykent” arxeologiya merosi obyekti,Toshkent viloyati, Oqqo‘rg‘on tumanida joylashgan “Qanqa” arxeologiya merosi obyekti,Toshkent shahri, Yunusobod tumanida joylashgan “Yunusobod Oqtepasi” arxeologiya merosi obyektini muzeylashtirish belgilangan. Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Beruniy tumanida joylashgan “Aqchaxan qal’a” arxeologiya merosi obyektini muzeylashtirish ham belgilab berilgan.

Xorijdagi kutubxona, muzey, fond yoki boshqa ilmiy-madaniy muassasalarda saqlanayotgan mamlakatimiz tarixi va madaniyatiga oid 308 ta madaniy boylikning ilmiy tavsifi tayyorlandi. Xorijda saqlanayotgan allomalarimiz merosiga oid qo‘lyozmalardan 15 ta elektron nusxalar olindi. E’tiborga molik jihati O‘zbekiston Osiyo madaniy merosini saqlash alyansiga a’zo bo‘ldi. O‘zbekiston madaniyati Markaziy Osiyo xalqlarining ko‘p asrlik an’analari va turmush tarzi bilan chambarchas bog‘liq boy tarixga ega. Buyuk Ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan O‘zbekiston hududida ko‘plab me’moriy yodgorliklar, qadimiy qal’a va qasrlar, sirli va noyob tabiat yodgorliklari va folklor elementlari joylashgan bo‘lib, ularning aksariyati hozirda YUNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro‘yxati kiritilib, muhofazaga olingan.

Bugungi kunda YUNESKOning Butunjahon merosi obyektlari reprezentativ ro‘yxatiga Xivadagi “Ichan qal’a” muzey-qo‘riqxonasi (1990), Buxoroning tarixiy markazi (1993), Samarqandning tarixiy markazi “Samarqand – madaniyatlar chorrahasi” (2001), Shahrisabzning tarixiy markazi (2000), Ipak yo‘li: Zarafshon-Qoraqum yo‘lagi (2023) va boshqalar kiritildi. 2024-yil avgust oyida O‘zbekiston YUNESKOning Madaniy yodgorliklarni saqlash va tiklash xalqaro tadqiqot markaziga (Rim ustavi-ICCROM tashkiloti) 138-a’zo davlat bo‘lib kirdi.

O‘zbekiston Respublikasi tomonidan YUNESKO Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritish uchun 3 ta nominatsiya loyihasi (1 ta mintaqaviy (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston davlatlaridagi madaniy meros obyektlarini o‘zida jamlagan “Ipak yo‘li: Farg‘ona-Sirdaryo yo‘nalishi” nomi ostida nomzodnoma loyihasi) hamda 2 ta milliy (“Qadimgi Termiz” va “Toshkent modernistik arxitekturasi: Markaziy Osiyoda zamonaviylik va an’analar”)) ayni vaqtda YUNESKO Umumjahon merosi markazi hamda YUNESKOning maslahat organlari tomonidan ko‘rib chiqilmoqda. Kelgusi yillarda “Sahrodagi qasrlar”, “Xonbandi”, “Sarmishsoy qoyatosh rasmlari”, “Zarautsoy qoyatosh rasmlari” Madaniy va aralash (madaniy va tabiiy meros) meros obyektlarini YUNESKO Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritishni rejalashtirmoqdamiz.

Madaniy meros obyektlarini restavratsiya-konservatsiya qilish uchun AQShning O‘zbekistondagi elchisi fondi tomonidan 2024-2028 yillarda Sherdor madrasasini konservatsiya qilish maqsadida 500 ming AQSh dollari miqdorida grant, Italiya savdo agentligi bilan hamkorlikda Buxoroda restavratsiya markazi tashkil etish uchun 2024 yil uchun 70 ming yevro (keyingi yillar uchun ham yillik mablag‘ ajratiladi), Janubiy Koreya Madaniy meros jamg‘armasidan ODA dasturi asosida 2022-2026 yillarda Samarqandda Madaniy merosni boshqarish hamda restavratsiya va konservatsiya markazini tashkil qilish uchun 3 mln 600 ming AQSh dollari, Janubiy Koreyaning KOICA tashkiloti tomonidan 2025-2029 yillarda Buxorodagi madaniy meros obyektlarini raqamlashtirish uchun 8 mln 500 ming AQSh dollari, Turkiyaning TIKA tashkiloti tomonidan Buxoro Arkida joylashgan Jome masjidini to‘liq restavratsiya qilish.

Yaponiyaning JICA tashkiloti tomonidan 2023-2024 yillarda madaniy meros arxivini raqamlashtirish uchun 430 ming AQSh dollari miqdoridagi mablag‘lari jalb qilinib Madaniy meros agentligi hamda xorijiy tomon bilan hamkorlik ishlari olib borilmoqda. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon mamlakatda nafaqat yodgorliklarni tiklash ishlari orqali madaniy merosni saqlash, balki milliy o‘ziga xoslikni mustahkamlash va jahon madaniyatida keng e’tirof etilish masalasiga ham katta e’tibor qaratilib kelinmoqda.

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 30-martdagi 265-son qarori hamda 2021-yil 15-oktyabrdagi 649-son qarori bilan belgilab qo‘yilgan vazifa va funksiyalaridan kelib chiqqan holda Agentlik va hududiy boshqarmalar tomonidan 2024 yilda madaniy meros obyektlari hamda uning tutash hududlarda 117 ta noqonuniy holatlar aniqlangan hamda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga murojaat qilingan. Shundan 30 tasi jinoiy ish, 87 tasi ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanadi. Bunda jinoyat ishi doirasida madaniy meros obyektlariga yetkazilgan zarar miqdori 345 984 134 488 so‘mni tashkil etgan. Mazkur mablag‘lar sudning hukmiga ko‘ra qisman undirilishi ta’minlangan.

“Xalqaro madaniy yodgorliklar va tarixiy maskanlarni asrash borasidagi chora-tadbirlar” mavzusida tashkil etilgan matbuot anjumanida OAV vakillari o‘zlarini qiziqtirgan barcha savollarga javob olishadi.