Hokimiyat haqida
Qorakoʻl tumani — Oʻzbekiston Respublikasi Buxoro viloyatidagi tuman. Shimoliy va Shimoli-sharqdan Jondor tumani, janubi-sharqdan Olot tumani, janubiy va gʻarbdan Turkmanistonning Lebap viloyati, shimoli-gʻarbdan Romitan tumani bilan chegaradosh. Maydoni 9,84 ming km². Aholisi 170,5 ming kishi (2023). Tumanda 8 ta shaharcha (shahar tipidagi pasolka), 42 ta qishloq fuqarolar yigʻini (Sayot, Shoʻrobod, Qulonchi, Qorakoʻl, Qozon, Dargʻali, Quyi Yangibozor, Quvvacha, Chandirobod, Jigʻachi, Qoraxoji, Qoraun, Chovli, Mallaishayx, Ziyorat, Bandboshi), 50 ta mahalla fuqarolar yigʻini bor. Markazi — Qorakoʻl shahri.
Tarixi
Qorakoʻlni tarixda Paykent, Baykand va Qorakoʻl deb ham atashgan. Bir necha ming yillik „Zamon bobo“ madanyati ham Paykentda joylashgan. Paykent islom dini kirib kelishidan oldin Turk xoqonliklari davrida saltanat markazlaridan boʻlgan. Arab tilida „p“ harfi mavjud boʻlmagani uchun uni Arab manbalarida „Baykand“ deb atashni boshlashgan. X asr da yashab ijod qilgan tarixnavis olim An-Narshaxiy Paykent haqida quyidagicha yozadi: Baykant (Paykant) — buni shaharlar jumlasidan deb hisoblaydilar. Baykant aholisi biron kishining Baykantni qishloq deb atashiga rozi boʻlgan emas. Baykantda katta Masjidi-Jomeʼ va oliy imoratlar boʻlgan. 240 hijriy (milodiy 854—855) yilgacha Baykant darvozasi oldida koʻp rabotlar boʻlgan. Baykant aholisini hammasi savdogarlar boʻlgan. Ular Xitoy va dengiz bilan boradigan mamlakatlar bilan savdo qilishgan, juda boy boʻlishgan. Qutayba ibn Muslim Baykand juda mustahkam boʻlgani uchun olishga juda qiynaldi. Arslonxon Muhammad ibn Sulaymon oʻz davrida Baykantni qayta qurishga buyurdi, koʻplab oliy imoratlar va Xoqon (Arslonxon) uchun juda hashamatli saroy qurildi. Baykandda juda koʻplab qamishzorlar va suv xaqoblari tutashgani uchun uni „Keng havz“ deganlar, Qorakoʻl ham deb atashgan.
Zahriddin Muhammad Boburning „Boburnoma“ asarida Qorakoʻl viloyat deb, Muhammad Solihning „Shayboniynoma“ kitobida „Koʻchasi va qoʻrgʻoni mustahkam shahar“ deya taʼriflangan. 1821-yilda Amir Nasrullohxon imzosi boʻlgan hukmnomada ham Qorakoʻl viloyat deya yozilgan. Amir Haydar oʻlimidan soʻng Buxoroga kelgan E. Berns mangʻitlar mamlakatini 9 ta viloyatga boʻlgan. Unda ham Qorakoʻl viloyat sifatida taʼriflangan.
1914—1916-yillarda amir qoʻshbegisi tomonidan maʼmuriy birliklar qayta roʻyxatdan oʻtkazilgan, unda Qorakoʻl tuman oʻlaroq qayd qilingan. Qorakoʻldagi koʻplab tarixiy obidalar mustabid Qizil imperiya davrida vayron qilindi. 1926-yil 29-sentyabrda Buxoro viloyati tarkibidagi tuman sifatida Qorakoʻl tumani qayta tashkil qilindi.
Tabiati
Tuman hududi Zarafshon daryosining quyi qismida, viloyatning janubidagi Qorakoʻl vohasida joylashgan. Sharqiy qismi 200-300 m dan baland boʻlmagan qirlar, shimoliy va shimoli-gʻarbiy qismi Qizilqum choʻli, Qorakoʻl va Mohonkoʻl vohalari bilan band. Tuproqlari, asosan, boʻz tuproqlar bo'lib , Qorakoʻl va Mohondaryoning quruq oʻzani oʻtloqi boʻz, qumoq boʻz tuproqlar, allyuvial yotqiziqlardan iborat. Botiqlarda shoʻrxoklar, tuzli massivlar (Zamontov) bor, gʻarbiy qismini taqir, qum dyunalari va barxanlar egallagan.
Yovvoyi oʻsimliklardan efemer va efemeroidlar, boyalich, kovrak, shoʻra, shuvoq, isiriq, qandim, yaltirbosh, rang, sak-sovul va yulgʻun oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan yumronqoziq, echkemar, qobon, tulki, qoʻshoyoq, toshbaqa, qum boʻgʻma iloni, charxilon va boshqa yashaydi. Qushlardan qargʻa, toʻrgʻay, tuvaloq, hakka, musicha, chugʻurchiq, bulbul uchraydi. Yovvoyi hayvonlar muhofaza qilinadigan qoʻriqxona bor. Ekin maydonlari Amu-Qorakoʻl mashina nasos stansiyasidan sugʻoriladi. Zarafshon daryosining quyi oqimi — Qoraqoʻddaryo, asosan, yer osti suvlarini oqizuvchi kollektor vazifasini bajaradi. Foydali qazilmalardan gil, qumtosh, shagʻal, tuz, neft va gaz bor.
Iqlimi
Iqlimi keskin kontinental. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi +1,8°, eng past temperatura -33°, iyulning oʻrtacha temperaturasi 28,5°, eng yuqori temperatura 45,3°. Vegetatsiya davri 213 kun. Yillik yogʻin 150-200 mm, koʻp qismi bahor va qishda yogʻadi.
Aholisi
Aholisi, asosan, oʻzbeklar, shuningdek, turkman, tatar, rus, qozoq oʻzbeklashgan arab va boshqa millat vakillari ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km2ga 19,7 kishi. Shahar aholisi 25,5 ming kishi, qishloq aholisi 145 ming kishi (2023).
Sanoati
2014-yil 1-aprel holatiga koʻra, tumanda sanoatda faoliyat koʻrsatayotgan kichik tadbirkorlik korxonalari 51 ta, qishloq va oʻrmon xoʻjaligida faoliyat koʻrsatayotgan kichik tadbirkorlik korxonalari 81 ta, savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 165 ta, aloqa va transport sohasida faoliyat koʻrsatayotgan kichik tadbirkorlik korxonalari 14 ta, qurilish sohasida 30 ta va boshqa sohalarda faoliyat koʻrsatayotgan kichik tadbirkorlik korxonalari 83 ta, jami korxonalar soni 424 tani tashkil etdi. 2024- yilning yanvar-iyun oylarida Qorako'l tumanida 712.3 mlrd. so'mlik sanoat maxsulotlari ishlab chiqarildi.
Xoʻjaligi
Tumanda paxta tozalash, gʻisht zavodlari, MTP, qurilish tashkilotlari, avtokorxona, neft bazasi, don mahsulotlari aksiyadorlik jamiyati, dehqon bozori ishlab turibdi. Kichik, oʻrta va yirik biznes korxonalari, mikrofirmalar, „Qorakoʻl teks“ qoʻshma korxonasi faoliyat koʻrsatadi. Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmogʻi paxtachilik, gʻallachilik, chorvachilik, polizchilik. Pillachilik ham rivojlangan. Shirkat, dehqon, fermer xoʻjaliklari mavjud. Sugʻoriladigan maydonlarga paxta, gʻalla, kartoshka, sabzavot va poliz, yem-xashak ekinlari ekiladi. Mevazor, tokzor, tutzorlar bor. Tumandagi jamoa va shaxsiy xoʻjaliklarida qoramol, qoʻy va echki, parranda, shuningdek, tuya boqiladi. 2013-yilda qishloq xoʻjaligi mahsulotlari yetishtirish boʻyicha 288 ta fermer xoʻjaligi, xususan, 198 ta
Maorifi va madaniyat
Qorakoʻlda 54 umumiy taʼlim maktabi, bolalar musiqa maktabi, kasb-hunar kollejlari, bitta akademik litsey, bitta IT universitet (Achariya university of Uzbekistan), tuman markaziy kutubxonasi va uning tarmoqlari, klub muassasalari, madaniyat uylari, madaniyat va istirohat bogʻi bor. Tuman markaziy kasalxonasi, poliklinika, tugʻruqxona, qishloq vrachlik, felsher-akusherlik punktlari, ambulatoriyalar, dorixonalar aholiga xizmat koʻrsatadi.
Ushbu tumanda gazeta 1930-yildan boshlab „Bolshevik surʼati“ nomi ostida nashr qilina boshlagan. Muharrir Xoʻjanazar Nafasov boʻlgan. Keyinchalik „Kommunistik surʼat“, „Olgʻa“ nomlari ostida chop etilgan. Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan soʻng gazeta „Qorakoʻl sadosi“ nomi bilan chiqa boshladi. 2007-yildan tumanda Buxoro viloyat televideniyasining „Istiqlol“ telekanali filiali oʻlaroq „Olot-Qorakoʻl“ televideniyasi ish boshlagan.
Transporti
Qorakoʻl tumani orqali xalqaro temir yoʻl va avtomobil yoʻllari oʻtgan. Shu bilan birga bitta mahalliy aeroport bor. Tuman markazi bilan qishloqlar orasida hamda Buxoro va Qorakoʻl shaharlari oʻrtasida avtobus va marshrutli taksilar qatnaydi. Tuman yoʻl xoʻjaligi korxonasiga tegishli 374 km avtomobil yoʻli mavjud. Shundan 215 km mahalliy ahamiyatdagi, 128 km respublika ahamiyatidagi, 31 km xalqaro ahamiyatdagi avtomobil yoʻllar hisoblanadi. 425 km uzunlikdagi ichki xoʻjalik yoʻllari roʻyxatga olingan.