Афганистанға қоңсылас мәмлекетлердиң умтылыў-ҳәрекетлерин муўапықластырыў бул мәмлекетте беккем тынышлық орнатыўда шешиўши рол ойнаўы мүмкин

Ушырасыўда Иран, Китай, Пакистан, Россия, Таджикистан, Туркменистан ҳәм Өзбекстан сыртқы жумыслар министрлери қатнасыўады.

7 март күни Ташкентте Афганистанға қоңсылас мәмлекетликлер арнаўлы ўәкиллериниң биринши жыйналысы болып өтти. Ол жағдайда Өзбекстанның БМТ шафеълигида Афганистан ҳүкимети менен тәреплердиң миннетлемелерин басқышпа-басқыш орынлаў алгоритмын таярлаў ҳәм муўапықластырыў бойынша жоқары дәрежедеги халық аралық өзара келисиўлер топарын дүзиў ғайраты унамлы баҳаланды.

Форумда Афганистан дағы әмелдеги жағдай, мәмлекет деги жаңа ҳүкиметлер жәҳән жәмиетшилигиниң тийкарғы талапларын - инклюзив ҳүкимет дүзиў, афғон әйеллериниң мийнет ҳәм тәлим алыўын тәмийинлеў, миллий азшылықлар ҳуқықларын ҳүрмет қылыў бойынша тәреплердиң умтылыў-ҳәрекетлери додаланыўы режелестирилип атыр.

Болажақ форумдың стратегиялық әҳмиети ҳәм актуаллығы соннан ибарат, Афганистандың жақын қоңсылассы болған барлық мәмлекетликлер Самарқанддаги бир майданшада топланыўады. Бул формат афғон халқига гуманитар жәрдем көрсетиў, соның менен бирге, бул мәмлекетте тынышлық орнатыў және оның економикалық раўажланыўына көмеклесиў бойынша қоспа илажларды толық талқылаў имканиятын береди.

Өзбекстан Афганистан дағы жағдайны тек тыныш, сиясий- дипломатик жоллар менен шешиўди избе-из қоллап -қуўатлап келип атыр, оның суверенитет, ғәрезсизлиги ҳәм аймақлық пүтинлигин ҳүрмет қылыў, қоңсылас мәмлекеттиң тыныш, бөлиндис, ғәрезсиз, економикалық раўажланып атырған мәмлекет ретинде қәлиплесиўин қоллап-қуўатлаў зәрүрлиги принципине қатаң әмел қылып атыр.

Президент Шавкат Мирзиёевнинг Афганистан турақлылашувига салыстырғанда қатаң жантасыўы - “бийқарарлық ҳәм вайраншылықтан - тынышлық ҳәм жаратыўшаңлық сари” принципи Афганистан бағдары дағы қоспа регионлық шерикликтиң мантиғини белгилейди.

2016 жылы Өзбекстан Афганистан мәселесин шешиў бойынша умтылыў-ҳәрекетлерин сезилерли дәрежеде активлестирди. Өзбекстан Президенти ғайраты менен 2018 жылда өткерилген Афганистан бойынша “Тынышлық процеси, қаўипсизлик саласында шериклик ҳәм регионлық сериклик” темасында өткерилген жоқары дәрежедеги халық аралық конференция зәрүрли ўақыя болды. Конференция жуўмағында қабыл етилген Ташкент Декларатсиясы биринши рет Афганистан дағы жағдайны сиясий тәрептен шешиў зәрүрлиги ҳаққындағы улыўма консенсусни беккемлади, бул болса тынышлық процесин қайта баслаў ҳәм қураллы келспеўшиликты тоқтатыўға сезилерли дүмпиш берди.

2021 жыл 15-16 июлъ күнлери Өзбекстанда исленген “Орайлық ҳәм Қубла Азия : регионлық өз-ара байланыслылық. Абайлар ҳәм мүмкиншиликлер” жоқары дәрежедеги халық аралық конференциясы Афганистанда тынышлыққа ериўилишига көмеклесиў бойынша халық аралық умтылыў-ҳәрекетлерге зәрүрли үлес болып қосылды. Бул халық аралық илаж Афганистан дағы тынышлық ҳәм пәраўанлықтың регионлараро байланысларды раўажландырыў ушын биринши дәрежели ролин тағы бир бар айтып өтди.

2022 жыл 25 - 26 июлъ күнлери Ташкентте " Афганистан : қаўипсизлик ҳәм економикалық раўажланыў" халық аралық конференциясы да болып өтти. Ол Орайлық ҳәм Қубла Азия, Европа, Америка, Жақын ҳәм Орта Шығыс, Азия -Тыныш океаны региониниң 20 дан артық мәмлекетлеринен Афганистан бойынша арнаўлы ўәкиллерди, Афганистан машқаласы ҳал етилиўине тиккелей қосылған өнлаб халық аралық ҳәм регионлық шөлкемлер, сондай-ақ, БМТ, Европа Бирлеспеси, Бирлескен Миллетлер Шөлкеми Азық-түлик ҳәм аўыл хожалығы шөлкеми (ФАО), Економикалық шериклик шөлкеми, Ислам шериклик шөлкеми, Шанхай шериклик шөлкеминиң баслық ҳәм қәнигелерин, соның менен бирге, Афганистан ўақытша ҳүкимети делегатсиясини өз әтирапына топлади.

Соның менен бирге, жергиликли экспертлер, Афганистанға қоңсылас мәмлекетликлер, атап айтқанда, Орайлық Азияның барлық мәмлекетлери, соның менен бирге, Россия, АҚШ, Иран, Пакистан, Индия ҳәм Белъгиядан жетекши анализ орайларының басшылары ҳәм қәнигелери қатнасыўшы ретинде усыныс етилди.

Бул конференция Өзбекстанның Орайлық Азияда қаўипсизлик ҳәм турақлылықты тәмийинлеў, Афганистанды терроризм ҳәм урыслардан еркин болған тыныш ҳәм пәраўан мәмлекетке айландырыў бойынша системалы умтылыў-ҳәрекетлериниң ажыралмайтуғын бөлегине айланды.

Өзбекстан афғон халқига гуманитар жәрдем көрсетип атыр. Атап айтқанда, 2021 жыл сентябринен тап ҳәзирги кунга шекем Афганистанға 10 мың тоннадан артық гуманитар жүк жоънатилди. Буннан тысқары, мәмлекетимиз халық аралық жәмиетшилик тәрепинен жиберилген гуманитар жәрдемди бул мәмлекетке жеткизиўге көмеклашувчи зәрүрли дәлдалшылық миссиясини да орынлап атыр.

2021 жылы Президент Шавкат Мирзиёев ғайраты менен Термиз қаласында БМТ шафеълигида Афганистанға жәрдем қабыллаў және оны жеткизиў бойынша халық аралық логистика орайы жумыс баслады. Бул Афганистан менен шегара қасында жайласқан бирден-бир терминал. Оның майданы 40, 7 гектарды қурайды. Бир ғана 2022 жылдың биринши ярымында Термизде өз ўәкилханаларын ашқан Пүткил дуня азық-түлик программасы, ЙуНИСЕФ ҳәм Бирлескен Миллетлер Шөлкеминиң Қашқыншылар бойынша Жоқары комиссари мекемемеси тәрепинен Афганистанға 35 мың тоннадан артық гуманитар жәрдем жоънатилди.

Өзбекстан Афганистан ушын мәмлекет економикасын қайта тиклеў ушын зәрүр болған миллий кадрларды таярлаўға да көмеклесип атыр. Атап айтқанда, 2018 жылда Термиз қаласында афғон пуқаралары ушын оқыў орайы жумысқа түсирилди ҳәм бүгинги күнде де ол өз искерлигин даўам еттирмоқда. Бул афғонларни 17 жоқары ҳәм 16 орта арнаўлы, кәсип-өнер тәлими бағдарлары бойынша оқытатуғын дүнядағы бирден-бир шөлкем болып табылады. Ҳәзирги ўақытта орайда 129 дана Афганистанлықлар оқытылып атыр, олар оқыўды қашаннан берли битирган ўатанласлары менен бирге өз мәмлекетин қайта қайта тиклеўге өз үлеслерин қосыўларына шубҳа жоқ.

Өзбекстан Афганистанда ири инфратузилма жойбарларын әмелге асырыўды қоллап -қуўатлайды. Атап айтқанда, Сурхон-Ақшасы -Хумри електр узатыў линиясининг қурылысы Афганистанға жылына 6 миллиард квт/соат електр энергиясы жеткизиў имканиятын бередики, бул мәмлекеттиң електр енергиясына болған зәрүриятының үштен бир бөлегин қоплайди. Бул жойбардың әмелге асырылыўы себепли Афганистан дағы 500 мың шаңарақ, социал инфратузилма ҳәм економика тармақлары електр енергиясынан пайдаланыў мүмкиншилигине ие болады.

Өз гезегинде, «Термиз -Мазары Шарыф - Кобул - Пешовар» темиржолы қурылысы жойбарының әмелге асырылыўы Таңланыўон - Мазары Шарыф темиржолының логикалық даўамы болып қалады ҳәм Пакистан ҳәм де Индия темиржолларына, соның менен бирге, Араб теңизи адамлар көп өтетуғын кесиспелерине (Гвадар, Карачи/Касим, Мумбай ҳәм басқалар ) шығыў мүмкиншилигине ие жаңа ҳәм ең қысқа транзит коридорларын қәлиплестириў имканиятын береди, Өзбекстан, Афганистан ҳәм Пакистанды байланыстырады.

785 километр электр тәмийнаты линиялари, 790 километр байланыс линиялари, 1000 ден артық жаңа жасалма имаратлар (көпирлер, туннеллар, станциялар ) қурыўды нәзерде тутатуғын бул регионлараро темиржол жойбарының әмелге асырылыўы Афганистанда темиржол бойлап транспорт ҳәм тийисли инфратузилмани раўажландырыўға көмеклеседи.

Нәтийжеде ярым миллионнан артық жаңа жумыс орынларын жаратылыўы ҳәм жаңа кәсиплер, сондай-ақ, темиржол транспортының эксплуатациясы менен байланыслы кәсиплер қәлиплесиўи, региондың 15 миллион данаға шекем халқы жойбардың пайда коърувчиларига айланыўы күтилип атыр.

Усы ири жойбарлардың әмелге асырылыўы Афганистандың економикалық раўажланыўына дүмпиш болыўы, халық ушын алтернатив дәрамат дәреклерин жаратылыўмасы ҳәм нәтийжеде келспеўшиликдың социал тийкарын сапластырыўы мүмкин.

Эң әҳмиетлиси, Афганистандың инфратузилма ҳәм економикалық өз-ара байланыслылық жойбарлары арқалы регион мәмлекетлерин бирлестиретуғын мәканға айланыўы Афганистанды қоршап турған мәмлекетлердиң бул мәмлекетте тынышлық ҳәм турақлылықты сақлаўға болған қызығыўшылығын асырады, Афганистанды Орайлық ҳәм Қубла Азия ортасындағы байлаў буўын ретинде жоғалған тарийхый ролига қайтарады.

Президент Шавкат Мирзиёев Орайлық Азия мәмлекетлериниң 2022  жыл 21 июлдаги Ив саммити сыяқлында сондай деген еди: Афганистандада узақ мүддетли тынышлықты тәмийинлеў, оның социал ҳәм економикалық тиклениўине көмеклесиў ушын жақын шерикликти даўам еттириў бизиң үстин туратуғын ўазыйпамыз болып қалыўы керек. Биз баўырлас қоңсыласмыз, бул мәмлекет деги турақлылықтан ҳәммеден көре көбирек мәпдар болыўымыз керек. Халық аралық жәмиетшилик бул машқаланы қандай қабыллаўы көп тәрептен бизге байланыслы»

Муўапықластырылган жантасыў Афганистанда беккем тынышлық орнатыў және бул мәмлекетти тыныш раўажланыў жолына қайтарыўда шешиўши рол ойнаўы мүмкин. Бүгинги күнде Орайлық Азия мәмлекетлери демократиялық ҳуқықый мәмлекетликлер позитсияларида турыпты, дүнялық республикалар принциплеры тийкарында раўажланып атыр, инсанның ҳуқық ҳәм еркинликлерин беккемлеў тәрепдаридирлар.