1942 йил. Қора чироқ ёруғида кашта тикиб ўтирган Қумри қизга совчи келди.

 — Отаси урушда жон олиб, жон бераётган пайтда қизимни узатсам, қандай бўларкан?.. — деди онаси рўмолининг учи билан оғзини тўсиб.  Юзлари шамолда тўрлаб кеган Сарви хола ўтинч билан Қумрининг онасига термилди:  — Мирюнусимнинг Қумри қизда кўнгли бор.  Боламниям урушга олиб кетишармиш. Худо хайрингизни берсин, йўқ деманг. Кичкина тўй қилиб, икки ёшнинг бошини қовуштириб қўйяйлик. Ажабмас Мирюнус урушда рўзғорини ўйлаб, ўзини эҳтиёт қилса... Худо ёрлақаб, неварали бўлиб қолсак, ўғлим қайтгунча бизга эрмак бўлармиди, а? Хўп дея қолинг...

 Қумрининг онаси эътирозга оғиз жуфтлаган паллада, кўзларини хиёл юмиб ўтирган катта отаси совчиларга розилик бериб юборди.  — Тўғри ўйлабсизлар, вақт ғанимат. Тўйни бошлайверинглар. Уруш тугагандан кейин катта тантана қилиб, юртга ош берамиз.

 Қумрининг эгнига энасининг оқ ҳарир кўйлагини кийдириб, бошига оқ сурпдан рўмол солишди. Беш-олтита қариндош-уруғлар йиғилиб кечаси тўйни ўтказишди. Хотинлар қаердандир битта чилдирма топиб, оловда қиздириб “Ёр-ёр” айтишди.

 Келиннинг сарполари — иккита сурп кўйлак, иккита алак кўйлак ва иккита қора сатин нимча бўлди.  — Сенга яхши сарпо қилолмадик, уруш тугаса, зар-забарга кўмиб ташлайман, — деди Мирюнус Қумрининг сочларини силаб. 

Орадан олти ой ўтгач, Мирюнусга ҳам чақирув қоғози келди. Йўлга отланаётган йигит келинчакнинг кўзларига тикилиб: — Қумри, сенга нима олиб келай? — деб сўради.  Қумри кўз ёшини ичига ютиб, эрига жилмайиб қаради.  — Насиб этса, гермонни енгиб, ўша томонлардан чиройли хонатлас олиб келаман, саккиз тепкисидан... Хўпми? 

— Йўғ-э, у ёқларда хонатлас бўларканми? — эрига ишонқирамай қаради келинчак.  — Э-э, сен билмайсан-да, ҳали мен шундай бир атлас олиб келай, ҳамманинг кўзини куйдириб, кўйлак қилиб кийгин, — дея уни бағрига босди Мирюнус.  — Тополмасангиз-чи? — соддалик билан сўради Қумри.  — Мана кўрасан, барибир топиб келаман. Топмагунимча қайтмайман.

 Мирюнус эртаси куни урушга жўнаб кетди. Қумри қорнида гумонаси борлигини эрига айтолмай, уялиб ерга қараганча қолаверди.

 Мирсиддиқ туғилганда чол-кампирлар қувонганидан ўзларини қўйишга жой тополмай қолишди. Чақалоққа қараб қийинчилик ва уруш заҳматини бир зумга бўлса-да унутишарди. Нима топсалар, шу гўдакнинг оғзига тутишди. Ўзлари оч қолсалар ҳам унинг қорнини тўйдиришди.

Уруш тугаб, Қумрининг отаси, амаки, тоғалари, қайин-бўйинлар бирин-кетин қишлоққа қайтиб келишди. Мирюнусдан дарак бўлмади. Қумри тунлари тиқ этган товушга қулоқ тутар, «Мабодо ярим кечаси қорни оч кириб келса-чи», деган ўйда ҳар куни бир коса овқатни дастурхонга ўраб, бир чойнак чой дамлаб қўйиб, кейин ухларди.

Кечки пайт эшик тақиллади. Етти ёшлардаги Мирсиддиқ ҳовлиқиб дарвоза тарафга югурди. Кир юваётган Қумри икки қўлини тоғорадан олмай, умид билан эшикка кўз тикди: «Наҳот Мирюнус, суянчиғим қайтган бўлса...» Шомнинг ғира-шира қоронғисида ҳарбийча кийинган бир киши дарвозадан кириб келди. Қумрининг юраги қинидан чиқаёзди, қўлидаги совун кўпигини кўйлагига артаркан, соғинчдан сел бўлиб шарпа сари талпинди: — Вой, келдингизми?!

 Шарпага етишига уч-тўрт қадам қолганда, оёқ қўли бўшашди. Рўпарасида эри эмас, бутунлай бошқа киши турарди. Юраги аламдан тарс ёрилай деди. Аммо ўзини қўлга олиб, меҳмонни ичкарига таклиф қилди:  — Келинг...

— Исмим Адҳам. Мирюнус билан битта ротада жанг қилгандик. Жанглардан бирида қаттиқ яраландим. Дўстим билан Украинанинг бир қишлоғида ажралишдик. Мени санчасга олиб кетишаётган пайтда Мирюнус манави носқовоғини бериб юборганди. «Агар мендан олдинроқ уйга етиб борсанг, шуни хотинимга бериб қўй, ҳозирча унга берадиган бошқа совғам йўқ», деб айтганди ўшанда. Биз орқага қайтдик. Йўлда поездимизга бомба келиб тушди. Шундан кейин нима бўлганини билмайман. Ўзимга келганимда портлашгача бўлган ҳамма нарсани унутгандим. Бир оёғимни кесиб, ҳужжатдаги манзилим бўйича, уйга жўнатишди. Яқинда бирданига хотирам тикланиб, Мирюнусни эсладим. Унинг носқовоғини ўзимники деб ўйлаб, ишлатиб юрган эканман. Бировнинг омонати, топсам ўзини кўрарман, топмасам омонатини топширарман, деб уйингизни қидириб келдим. Гузарда тўхтаб, суриштирсам, дўстим ҳали урушдан қайтмабди. Ноумид бўлманг, келин, Мирюнус шунчаки жон таслим қиладиган анойи эмасди.

Қумрининг кўз ёшлари дастурхон четига чакиллаб тома бошлади.  Меҳмон аёлнинг дил ярасини тилиб қўйганидан хижолатланиб, ноқулай аҳволда жим қолди. Сўнг бир нима эсига тушгандек Қумрига “ялт” этиб қаради:  — Балки уям хотирасини йўқотгандир. Эси жойига тушса, қайтиб келар.

Адҳамнинг гаплари Қумрининг юрагига умид солди. Мирюнуснинг носқовоғини уйининг тўрига илиб қўйди.

 ***

Кўп ўтмай, колхозга янги раис келди. Дала айланиб юриб, Қумрини кўрди-ю, атрофидан кетолмай қолди. Ҳам ишга, ҳам гапга чечан жувоннинг офтобда қорайган кулчадек юзи, ҳамиша чарақлаб, кулиб турадиган қоп-қора кўзлари, ғайрат ёғилиб турадиган келбати ҳар қандай одамнинг эс-ҳушини ўғирларди.

 Раис уни идорага ишга чақирди. Қумри розилик бермади: — Менга далада ишлаш яхши, раис бува. Идорада ўтирсам, сиқилиб кетаман.  Бригадир бошқа ишга ўтказилиб, Қумрини унинг ўрнига бригадир этиб тайинлашди.

 Қумри куни билан ишдан бош кўтармас, кечалари эса эрининг носқовоғини қўлига олиб силаб-сипар, дуога қўл очиб, унинг тезроқ қайтишини худодан сўрарди.

 Шундай тунларниг бирида эшик тақиллади. Қумрининг юраги бир ағдарилиб тушгандек бўлди. Носқовоқни қўлидан қўймай, яланг бош, яланг оёқ дарвоза тарафга югурди. «Келди, Мирсиддиқнинг отаси келди. Худо хоҳласа, эртага юртга ош берамиз...», деб ўйларди у.

 Эшикни очди-ю, турган жойида тахтадек қотиб қолди. Рўпарасида раис турарди.  — К-келинг, раис бува... — ютинди аёл.

 Раис тап тортмай ҳовлига қадам қўйди ва мулозаматсиз ҳолда аёлни сенсираб гап бошлади.  — Яхши ўтирибсанми, Қумри?

 — Худога шукур, — аёл ичкарига зипиллаб кириб, рўмолини бошига солиб чиқди.

Раис қўлидаги қоғоз пакетни бир четга қўйиб, чорпояга ўтирди.  — Чой-пойинг борми? — деди у ўз уйига келгандек, бемалол.

 Қумрининг ори келди. «Ўзини ким деб ўйлаяпти бу раис?» хаёлидан ўтказди у. Ичкаридан ярим чойнак совуқ чой кўтариб чиқди. Раиснинг олдига дастурхон ёзди.  — Ўлгудек очман, ҳозир райкомдан йиғилишдан келяпман.

Жувон уйга кирди. Қорачироқнинг ёруғида тимирскиланиб, эри учун олиб қўйган овқатини қўлига олди. «Эҳтимол, отаси ҳозир келиб қолар...» деган умид кўнглидан ўтди. Овқатни қайта жойига қўйди. Товоқчада ўғли иккаласидан қолган озроқ овқат бор эди. Шуни меҳмоннинг олдига олиб чиқди. Раис совуқ чой билан совиган овқатни еб, қорин тўқлагач, жувонга сирли кўз ташлади:  — Қумри, юртда қийинчилик, сенинг ҳолинг қалай? 

— Худога шукур, раис бува, насибамизни териб юрибмиз...  — Бу, эринг урушдан қайтмаётганмиш.

 — Ноумид шайтон, кутяпмиз...

 — Ўғлинг ҳам кап-катта йигит бўлиб қолди. Унга ота керак, Қумри. Отаси бедарак кетган бўлса бордир, аммо ҳозир ўғлингга эркак кишининг тарбияси зарур.  Қумри раиснинг гап оҳангидан нима демоқчи бўлаётганини сезиб турса ҳам, индамай ерга қараб ўтираверди.

 

 — Йўқ демасанг, ҳолингдан ўзим хабардор бўлиб тураман. Бу ёқда болангнинг ўқиши бор. Ҳали буни уйлаб-жойлаш керак. Бошингда эркак бўлмаса, қийналиб қоласанми, дейман-да...

— Худонинг ўзи бир йўлга бошлар, раис бува.

— Сен шундай дейсан-у, ёш умринг увол. Мана буни олгин-да, битта кўйлак тикдириб кий. Атайлаб сенга сотиб олдим. Айтишларича, атласни яхши кўрармишсан.  Раис қоғозга ўралган матони Қумрининг олдига суриб қўйди.

— Буни аёлингизга олиб борсангиз бўларди, — деди жувон.

 — Қумри, куйган дилимни баттар куйдирма! Сени кўрганимдан бери ҳаловатимни йўқотганман, — раис жувоннинг билагидан ушлаб, ўзига тортди.

Аёл томирларигача титраб кетгандек бўлди. Ўғли уйғониб, мўралаб тургандек, эшикдан Мирюнус кириб келаётгандек уят ва номус бутун вужудини эгаллаб олди. Қумри полвонинг юрагида полвонлиги бош кўтарди. Бор кучини билагига йиғиб, бир силтаниб, раиснинг чангалидан чиқди.

 — Бас қилинг!!! Эркаги йўқ уйни хоҳлаган пайтим оёқ ости қилоламан, деб ўйладингизми? — деди овози титраб. — Бу уй эркаксиз қолмаган, раис! Ана, уйда ўғлим бор!  Раис довдираб қолди. Чўнтагидан рўмолчасини олиб, манглайига босиб, ерга тикилиб ўтириб қолди.

 — Қумри, хафа бўлма, — деди бироздан кейин. — Бундай қилмоқчимасдим.  Раис ўрнидан оғир қўзғалиб, дарвоза тарафга юрди. Унинг боши эгилган. Елкасига икки тонна юк ортилгандек, қийинчилик билан қадам ташларди.

Лақ-лақ титраётган Қумрининг оёқларидан мадор қочди. Ерга ўтириб қолди ва изиллаб йиғлаб юборди.  Эртасига уни идорага чақиришди. «Энди раис зуғумини бошлайди. Майли, истаса колхоздан кўчириб юборсин», деб ўйлади аёл.  Идорада одам кам, раис хонасида бир ўзи ўтирарди.  — Мумкинми? — дея эшикдан мўралади жувон.

— Қумрихон... — гап бошлади раис унинг кўзларига қарамай. — Сиздан кечирим сўрайман. Яхши иш қилмадим. Кўнглингиз тўқ бўлсин, энди сизни ҳеч ким хафа қилмайди. Истасангиз, идорага ишга келинг, истасангиз, далада ишланг, фақат бу ерларни ташлаб кетаман, деманг.

Раиснинг олдидан чиққач Қумри тўғри уйига борди-да, эрининг носқовоғини бағрига босиб, дод солиб йиғлади.

Кўзга яқин эмасми, устига устак полвонлиги бор. Унга совчи қўяётган эркаклар талайгина эди. Ҳамма нарсага қўл силтаб, улардан бирига тегиб кетишни ҳам ўйлади. Аммо бу эркакларнинг ҳеч бири Мирюнусга ўхшамасди. Эрининг қарашлари бошқача эди. Кенг елкаларидан, катта-катта кафтларидан ёғилган тафт жувоннинг юрагини куйдирарди. Мирюнуснинг кенг феъллиги, мардлиги, чапанилигига қоришиқ муҳаббатни, меҳрни энди у қайта тополмасди.

Ўғли худди отасига ўхшаб ўсяпти. Бошқани эр қилиб кетса, боланинг юзига қандай қарайди. Қумри полвон бўлатуриб, ёлғизгина ўғлини бегона эркакка мўлтиратиб қўядими?! Йўқ, яхшиси, кутади. Умид билан кутади. Бир куни Мирюнус, албатта, эшикдан кириб келар... Ўшанда Қумри полвон юртга ош беради.

Мирсиддиқ институтни битириб, ишга киргач онасига хонатлас олиб берди: - Буни киймасангиз хафа бўламан. Энди сизга бўз билан чит кўйлаклар ярашмайди.  Қўйсангчи,  деб матони ўзидан нари сурди у.

Ўғлининг юзида норозилик зуҳурланди. Худди отасидек қайсарлик билан Қумри полвоннинг юз-кўзига тикилди: -  Одамлар қўли юпқалиги учун Мирсиддиқ онасига бир кийим хонатлас олиб беролмаяпти, - деб гап қилишяпти.

 — Уларга парво қилма. Отангга сиз олиб бермагунингизгача хонатлас киймайман, деб лафз қилганман. Одамларнинг арзимаган гапини деб лафзимни ерга урайми, болам! Ялтиллатиб атлас кийиб юрганимда отанг кириб келса, лафзида турмабди-да, деб кўнгли оғримайдими, — деди у қатъият билан.

 ...Қумри полвон вафот этибди, деган гапни эшитиб, қишлоқнинг ёшу қариси бир қалқиб тушди.  Эркаклар майитни тобутга қўйишаётган паллада кимдир Мирсиддиқнинг қулоғига пичирлади: — Ичкарида сизни чақиришаётган экан.

 У хотин-халаж ўтирган уйга яқинлашди. Ичкаридан чиқиб келган кекса кампир рўмоли учини кўзига босаркан, унинг қўлига бир кийимлик хонатлас тутқазди:  — Онанг 60 йил отангни кутди. Эримга сўз берганман деб бир умр атлас кўйлак киймай ўтди. Шу мато ҳеч бўлмаса қабристонгача унга ҳамроҳлик қилсин...

Эркаклар тобутни елкаларига олишганда, тобут устига ёпилган хонатлас енгил шабадада хилпираб, ял-ял товланди.

 Қумри момо шундай умр кечирди ёронлар, шундай яшади у!

Ҳамрохон МУСУЛМОНОВА, журналист.