Уллы Жипек жолы
Атақлы «Уллы Жипек жолы» карвон жолин Шығыс ҳәм Батыс ортасындағы байланыслардың көп әсирлик тымсалы деп атаў мүмкин. Континентлераро жол 10 мың километрге шозылған ҳәм Шығыс мәмлекетлерин Ортаер теңизи менен бирлестирувчи бағынга айналған. Уллы Жипек жолы и ерамызға шекемги II әсирден дерлик ерамыздың ХV асригача искерлик көрсеткен. Шубҳасыз, Жипек жолы арқалы текғана кемде-кем ушрайтуғын товарлар алып өтилген, бәлки билим, мәденият, технология алмасинуви, дипломатик байланыслар да әмелге асырылған.
«Уллы жипек жолы» аты сол дәуирлерде Батыс мәмлекетлери ушын қымбат баҳалы болған өним - жипек менен байланыслы. Жипак қурты наўқанынан жипек таярлаў технологиясы шама менен бес мың жыл алдын заманагөй Китай аймағында жаңалық ашылған деп есапланады. Аз-аздан ипакчилик сырлары өзлестирилип барылды ҳәм ерамыздың III әсириндеёқ көплеген мәмлекетлерде, атап айтқанда, Өзбекстанда да Ферғана ойпатлықсы аймағында жипек ислеп шығарыла басланды.
Карвончилар ипакдан тысқары басқа кем ушрайтуғын өнимлер менен де саўда етиўген. Бадахшондан лазурит, Соъғдиёнадан сердолик, Хоътандан нефрит сыяқлы қымбат баҳалы таслар ҳәм ҳәтте сол дәуирлерде Арқа Ортаер теңизинде еле ислеп шығарылмаған шыйше ыдыслар менен саўда етилген. «Жипек жолы» термини төтеде пайда болған. 1877 жылда барон Фердинанд ўаон Рихтгофен бириншилерден болып саўда жолы картасын толық үйренип, оған сондай ат берди. Шама менен ерамизға шекемий И асирде Уллы Жипек жолы өз раўажланыўының жоқары шыңина шықты. Саўда жолы шығысда Китайдың Лоян қаласындан басланып, Китайдың көплеген қалалары ҳәм Орта Азиядан өтип, Италияда, Римде таўсылған.
Жол уш жөнелис ҳәм көплеген тармақлардан ибарат болған. Тийкарғы жөнелислер Арқа, Орайлық ҳәм Қубла жоллар еди. Арқа жол Тарим дәрясы бойлап Тян-Шан таўлары арқалы, Ферғана ойпатлықсына бурылып, Орта Азия дәрялары аралығиндан Волганинг төмен ағымына, грек колонияларига өткен. Жол үстинде карвонлар қалаларда ямаса ең гөззал оазислерде тоқтап, өз буйымларын сотардилар. Нәтийжеде, жаңа қалалар пайда болды, ескилари болса өсип, және де үлкенлесди. Өзбекстан аймағында саўда ҳәм өнерментшилик қалалары : Андижан, Қоъқон, Бухара, Қаласысабз, Самарқанд ҳәм Хива гуллеп-жаснаған.
Қубла жол Индия, Афганистан ҳәм Ирандың ҳәзирги аймақларындан өткен. Орайлық жол Парсы ҳәм Ортаер теңизи арқалы өткен. Жипек жолының бағдарлары дүняға мәлим болды ҳәм тез арада ол арқалы текғана карвончилар, бәлки таң қалғандай саяхатшылар ҳәм саркардалар да оғада басладылар. Мысалы, Италиялық саяхатшы ҳәм саўдагер Марко Поло Уллы Жипек жолы бойлап саяхат еткенинен кейин «Дүня түрли-туманлығы ҳаққында китап» шығармасын жаратты. Соның менен бирге, жәҳәнға атақлы саркарда Шингизхон Уллы Жипек жолы тармақлары бойлап өткен. Көп жыллар даўам еткен машақатлы жол мәрт саяхатшылар ҳәм саўдагерлерди чоъчитиб жибермади.
Олардың жолында жаўынгерлик көшпелинчилар, суўсыз шөл ҳәм ықлымы салмақли таўлар гезлесиўи мүмкин еди. Көбинесе туўры жолдың бағдарын «одамлар ҳәм ҳайўанлардың суеклари» арқалы теңиб алыў мүмкин еди. Бирақ бул жол себепли дүня биз ҳәзир көрип турғанимиздек, заманагөй тәрзде өзгерди. Данықлы естелик қалалары тарийхый ҳәм архитектуралық ымаратлары менен өткен заманнан бир яд ретинде тири аңызға айланды.