Yangi tahrirdagi Konstitutsiyasi izchil islohotlarning huquqiy asosi
2025-06-27 11:11:00 / Yangiliklar
“Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ayrim qonun hujjatlariga sudlar faoliyatining hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishi izchil islohotlarning huquqiy asosi”
Mamlakatimizda barcha sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlarning huquqiy asosi sifatida qator qonunlar qabul qilinib, yana bir qator qonun hujjatlariga o‘zgartishlar kiritib borilmoqda. Jumladan O‘zbekiston Respublikasining 2025 yil 9 iyunda qabul qilingan “Yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respubldikasining ayrim qonun hujjatlariga sudlar faoliyatining hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarining kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘RQ-1067-sonli Qonuni bilan ham bir qancha qonun hujjatlariga o‘zgartirishlar kiritildi.
Mamlakatimizda qonun ustuvorligini ta’minlash, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini ro‘yobga chiqarish va jamiyatda adolatni qaror toptirish maqsadida keyingi yillarda sud-huquq sohasini tubdan isloh etishga doir keng ko‘lamli tashkiliy-huquqiy tadbirlar amalga oshirildi.
Huquqni qo‘llash amaliyotini tahlil qilish natijalariga ko‘ra sud ishlarini yuritish jarayoniga yangi institutlar joriy etildi, fuqarolarning huquqlari ishonchli himoya qilinishini ta’minlash maqsadida yarashuv, dastlabki eshituv, mediatsiya, shuningdek sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va adolatliligini tekshirish kabi institutlar takomillashtirildi.
Keyingi yillarda mamlakatimizda sud hokimiyati mustaqilligini ta’minlashga, sud ishlari yuritilishini takomillashtirishga, shuningdek fuqarolarning va tadbirkorlik faoliyati sub’ektlarining huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoya qilish kafolatlarini kuchaytirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirildi.
Shu bilan birga yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudiga hamda uning vakolatlariga taalluqli yangi normalar belgilanganligi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi faoliyatini yagona yondashuv asosida isloh qilish zarurligini taqozo etmoqda.
Ushbu Qonun bilan «Sudlar to‘g‘risida»gi va «O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlari normalari O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga muvofiqlashtirilmoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-prosessual kodeksida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbotlashi shart emasligi va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkinligi, hech kim o‘ziga hamda yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik berishga majbur emasligi, agar shaxsning o‘z aybini tan olganligi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi yoki jazoga tortilishi mumkin emasligi, shuningdek shaxsning sudlanganligi va bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos bo‘lishi mumkin emasligi belgilanmoqda.
Ushbu Qonun yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining so‘zsiz va to‘liq amalga oshirilishini, odil sudlovni amalga oshirishda O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi normalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlashga hamda davlat organlarining faoliyatini yangicha konstitusiyaviy-huquqiy sharoitlarda yo‘lga qo‘yishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan 2013-XII-sonli Qonuni bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-prosessual kodeksiga quyidagi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi:
23-moddaning ikkinchi va uchinchi qismlari quyidagi mazmundagi ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi qismlar bilan almashtirildi.
«Aybdorlikka oid barcha shubhalar, agar ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo‘lsa, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining yoki mahkumning foydasiga hal qilinishi kerak. Shuningdek qonun qo‘llanilayotganda kelib chiqadigan shubhalar ham gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining yoki mahkumning foydasiga hal qilinishi kerak.
Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbotlashi shart emas va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkin.
Agar shaxsning o‘z aybini tan olganligi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi yoki jazoga tortilishi mumkin emas»;
24-moddaning birinchi qismi «Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi himoyalanish huquqiga ega» degan so‘zlardan keyin «bo‘lib, ularga o‘zini himoya qilish uchun barcha imkoniyatlar ta’minlanadi» degan so‘zlar bilan to‘ldirildi;
66-moddaning birinchi qismidagi «o‘ziga qarshi ko‘rsatuv bermaslik» degan so‘zlar «o‘ziga va yaqin qarindoshlariga qarshi ko‘rsatuv bermaslik» degan so‘zlar bilan almashtirildi.
O‘zbekiston Respublikasining 2017 yil 6 aprelda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to‘g‘risida»gi O‘RQ-427-sonli Qonuniga 5-moddaning: ikkinchi — beshinchi qismlari quyidagi tahrirda bayon etildi:
«Kengash tarkibi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tomonidan saylanadi.
Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Kengash raisi, rais o‘rinbosari etib saylanishi mumkin emas.
Kengashning o‘n bir nafar a’zosi sudyalar orasidan saylanadi. Kengashning ushbu a’zolaridan bir nafari Qoraqalpog‘iston Respublikasi sudlarining sudyalari orasidan saylanadi.
Kengashning kotibi va yetti nafar a’zosi fuqarolik jamiyati institutlari vakillari hamda huquq sohasidagi yuqori malakali mutaxassislar orasidan saylanadi»;
oltinchi qismidagi «tasdiqlangan» degan so‘z «saylangan» degan so‘z bilan almashtirildi;
ettinchi qismidagi «tasdiqlangan» degan so‘z «saylangan» degan so‘z bilan almashtirildi;
26-moddaning ikkinchi xatboshisidagi «tayinlanishi (tasdiqlanishi)» degan so‘zlar «saylanishi» degan so‘z bilan almashtirildi;
27-moddaning: birinchi qismidagi «tayinlanadi (tasdiqlanadi)» degan so‘zlar «saylanadi» degan so‘z bilan almashtirildi; ikkinchi qismidagi «tayinlanishi (tasdiqlanishi)» degan so‘zlar «saylanishi» degan so‘z bilan almashtirildi;
28-moddaning birinchi qismidagi «tasdiqlangan» degan so‘z «saylangan» degan so‘z bilan almashtirildi, 29-moddaning ikkinchi qismidagi «tasdiqlangan» degan so‘z «saylangan» degan so‘z bilan almashtirildi.
31-moddaning: birinchi qismidagi «tayinlanishiga (tasdiqlanishiga)» degan so‘zlar «saylanishiga» degan so‘z bilan almashtirildi; ikkinchi qismidagi «tasdiqlangan» degan so‘z «saylangan» degan so‘z bilan almashtirildi.
O‘zbekiston Respublikasining 2021 yil 28 iyulda qabul qilingan «Sudlar to‘g‘risida»gi O‘RQ-703-sonli Qonuniga quyidagi o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi:
1-moddaning matni quyidagi tahrirda bayon etildi:
«O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatdan, siyosiy partiyalardan, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlaridan mustaqil holda ish yuritadi.
O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov faqat sud tomonidan amalga oshiriladi. Hech qaysi boshqa organlar va shaxslar sud hokimiyati vakolatlarini o‘zlashtirib olishga haqli emas»;
6-moddaning matni quyidagi tahrirda bayon etildi: «O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi o‘z vakolatlari jumlasiga kiritilgan masalalar bo‘yicha qonun loyihasini O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish orqali amalga oshiriladigan qonunchilik tashabbusi huquqiga ega»;
8-moddaning matnidagi «qonunga» degan so‘z «O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va qonunlariga» degan so‘zlar bilan almashtirildi; 9-modda birinchi qismi quyidagi tahrirda bayon etildi, «Sudyalar mustaqildirlar, faqat O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va qonunlariga bo‘ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirishga doir faoliyatiga har qanday tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Sudyalar muayyan ishlar bo‘yicha hisobdor bo‘lmaydi»;
quyidagi mazmundagi uchinchi qism bilan to‘ldirildi, «Sudyani muayyan ishning muhokamasidan chetlashtirishga yoki uning vakolatlarini to‘xtatib turishga, boshqa lavozimga o‘tkazishga faqat qonunda belgilangan tartibda va asoslarga ko‘ra yo‘l qo‘yiladi»; 13-moddaning birinchi qismi quyidagi tahrirda bayon etildi: «O‘zbekiston Respublikasida sud ishlarini yuritish o‘zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda yoxud qonunga muvofiq boshqa tilda olib boriladi»; 14-moddaning matni quyidagi tahrirda bayon etildi, «O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar davlat organlarining hamda boshqa tashkilotlarning, ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlaridan, harakatlari va harakatsizligidan, shu jumladan ularning qarindoshlari sudlanganligi va bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar munosabati bilan huquqlarining cheklanishidan, shuningdek hayoti va sog‘lig‘i, sha’ni hamda qadr-qimmati, shaxsiy erkinligi va mol-mulki, boshqa huquq va erkinliklariga tajovuzlardan sud himoyasida bo‘lish huquqiga ega. Yuridik shaxslar ham sud himoyasida bo‘lish huquqiga egadir»;
15-modda quyidagi tahrirda bayon etildi, «15-modda. Odil sudlovni amalga oshirishda malakali yuridik yordam Odil sudlovni amalga oshirishda har bir kishiga malakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi. Gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga sud ishlarini yuritishning har qanday bosqichida himoyalanish huquqi va o‘zini himoya qilish uchun barcha imkoniyatlar ta’minlanadi.
Qonunda nazarda tutilgan hollarda davlat hisobidan malakali yuridik yordam ko‘rsatilishi ta’minlanadi»;
16-moddaning matni quyidagi tahrirda bayon etildi; «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan shaxs uning aybi qonunda nazarda tutilgan tartibda oshkora sud muhokamasi yo‘li bilan isbotlanmaguncha va sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan aniqlanmaguncha aybsiz deb hisoblanadi.
Aybdorlikka oid barcha shubhalar, agar ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo‘lsa, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining yoki mahkumning foydasiga hal qilinishi kerak.
Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbotlashi shart emas va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkin.
Agar shaxsning o‘z aybini tan olganligi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi yoki jazoga tortilishi mumkin emas.
Hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi, ushlab turilishi, qamoqqa olinishi, qamoqda saqlanishi yoki uning ozodligi boshqacha tarzda cheklanishi mumkin emas.
Hibsga olishga, qamoqqa olishga va qamoqda saqlashga faqat sudning qaroriga ko‘ra yo‘l qo‘yiladi. Shaxs sudning qarorisiz qirq sakkiz soatdan ortiq muddat ushlab turilishi mumkin emas.
Hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi muomalaga yoxud jazoga duchor etilishi mumkin emas»;
19-moddaning birinchi qismi quyidagi tahrirda bayon etildi: «O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi rais, uning birinchi o‘rinbosari va o‘rinbosarlari — ma’muriy, fuqarolik, jinoyat va iqtisodiy ishlar bo‘yicha sudlov hay’atlari raislari hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining sudyalaridan iboratdir»;
60-modda birinchi qismining ikkinchi xatboshisidagi «qonunga» degan so‘z «O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi va qonunlariga» degan so‘zlar bilan almashtirildi;
79-modda: quyidagi mazmundagi beshinchi qism bilan to‘ldirildi: «Sudning qayta tashkil etilishi yoki tugatilishi sudyani lavozimidan ozod etish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin emas»; beshinchi qismi oltinchi qism deb hisoblandi;
90-modda birinchi qismining birinchi jumlasi quyidagi tahrirda bayon etildi, «Sudlarning faoliyatini moliyalashtirish, ularning binolarini qo‘riqlash va saqlab turish O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi hamda odil sudlovni to‘liq va mustaqil ravishda amalga oshirish imkoniyatini ta’minlashi kerak».
Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi.
Jinoyat ishlari bo‘yicha Paxtakor tuman sudining raisi U.Sattarov